Boże Narodzenie. Symbole i tradycje

Wieczór wigilijny to jeden z najpiękniejszych i najważniejszych dni w roku. Wieczór prawdziwego zbliżenia ludzi, czas zadumy i refleksji, czas przebaczania i pozbywania się żalów do bliźnich. Ten niezwykły wieczór ma swoją starą tradycję. Słowem wigilia określa się dzień poprzedzający Boże Narodzenie oraz tradycyjną wieczerzę. Wigilia w języku łacińskim vigiliar oznacza czuwanie.

Już w starożytnym Rzymie, przed ważnymi świętami odbywało się nocne czuwanie, które do dzisiaj jest praktykowane w Kościele katolickim przed świętami Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy. Boże Narodzenie obchodzone jest od I wieku na pamiątkę narodzenia się Chrystusa. Wielki wpływ na ukształtowanie się tej tradycji, miały obrzędy i zwyczaje różnych wyznań, narodowości i kultur, które splatały i przenikały się nawzajem. Na przełomie grudnia i stycznia obchodzono we wszystkich pogańskich obrządkach „święto przesilenia zimowego” przypadające około 25 grudnia. Antyczne, pogańskie tradycje połączyły się z obrządkami chrześcijańskimi a każdy naród ukształtował swoje zwyczaje według cech własnej kultury.

Z wigilią związane są różne wierzenia. Według ludowych podań jest to noc magicznych i osobliwych zdarzeń. To noc wędrówki duchów, czarów, nadprzyrodzonych mocy. Noc, podczas której zwierzęta mówią ludzkim głosem, noc odwiedzin duchów z krainy śmierci, które często przybierały postać zbłąkanych ptaków, zwierząt czy ludzi. Dlatego w dniu wigilii, nikomu nie należy odmawiać gościny i jałmużny. Tradycją jest karmienie zwierząt resztkami wigilijnego jadła i tradycyjnym kolorowym opłatkiem. Najważniejszą chwilą wigilijnej wieczerzy jest dzielenie się opłatkiem. Ten zwyczaj zrodził się w dawnych wiekach z tradycji eulogii czyli wzajemnego obdarowywania się „chlebem nieofiarnym”. W Polsce przekształcił się w w zwyczaj jedyny i odrębny w Europie. Polska jest jedynym krajem gdzie opłatek ma znaczenie wręcz mistyczne i bez opłatka nie ma wigilijnej wieczerzy. Ta przepiękna tradycja przetrwała wszystkie wojny, oblężenia i najazdy. Zwyczaj posyłania opłatka bliskim i nieobecnym podczas wigilii, wrósł na stałe do polskiej obyczajowości. Opłatek jest symbolem chleba, pomyślności, miłości i zgody.

Pierwsza gwiazdka rozpoczyna wieczór wigilijny. Po złożeniu sobie życzeń zasiadamy do wieczerzy, która powinna składać się z minimum dwunastu potraw. Zwyczaj ten został zaczerpnięty z dawnych słowiańskich obyczajów gdzie liczba parzysta wróżyła szczęście a nieparzysta nieszczęście. Potrawy powinny uwzględniać wszystkie płody ziemi, wody, lasu i pola z całego roku. Z lasu pochodziły grzyby, orzechy, jagody i miód, z pól – zboża, rośliny oleiste, jarzyny, owoce. Prawdopodobnie dlatego, że liczba dwanaście symbolizuje 12 apostołów, lub 12 miesięcy. Zawsze zwracano uwagę, aby przy stole była parzysta liczba biesiadników, jeżeli nie było to stawiano pusty talerz. Stary zwyczaj nakazywał skosztowanie każdej potrawy co miało zapewnić zdrowie, szczęście i urodzaj w następnym roku.

Stół świąteczny jest nakrywamy białym obrusem (biały jako symbol radości i świąt), pod obrus należy włożyć sianko, które jest symbolem narodzenia się Dzieciątka Jezus na sianie, a także tradycji pogańskiej (święta bożka Ziemiennika).

W zależności od regionu zestaw potraw jest bardzo różny. Tradycyjnie jada się barszcz, zupę grzybową lub rybną, grzyby z kapustą lub bigos postny, potrawy z kaszy i fasoli. Na stołach króluje karp i śledź ale również inne bardziej wyszukane gatunki ryb. Naturalnie przygotowuje się inne dania, różne rodzaje sałatek, np. z czerwonej kapusty i inne potrawy mączne. Na zakończenie podaje się potrawy z maku z łamańcami oraz kutię z pszenicy, maku i miodu, a także kompot z suszonych owoców. Ważne jest aby w ten wieczór nie zabrakło orzechów i jabłek.

Choinka przywędrowała do Polski na przełomie XVIII i XIX wieku z Niemiec. Od początku była symbolem urodzaju, a także rajskim drzewem dobra i zła. Według najstarszych wierzeń, drzewka iglaste jak świerk, jodła i sosna zawierają w sobie życiodajne moce. Dawniej przyozdabiano ją różnymi owocami, piernikami i świeczkami, które też naturalnie miały określoną symbolikę. Jabłka to legendarne owoce z rajskiego drzewa, symbolizujące grzech pierworodny i jego odkupienie. Orzechy miały zapewnić dobrobyt i siły witalne. Pierniki to symbol dostatku na nadchodzący rok, świeczki czy obecnie światełka symbolizują "nowe światło nadejścia" Chrystusa, a także prastary kult ognia, który nadał chrześcijaństwu nowe treści.
Gwiazdka na czubku choinki to pamiątka gwiazdy betlejemskiej. Ozdoby takie jak aniołki oznaczały opiekę domu, dzwonki – dobre nowiny, łańcuchy – więź rodzinną i wspólnotę. Taka choinka ze wszystkimi symbolicznymi ozdobami miała czarodziejską moc, chroniącą przed złymi urokami, podobnie jak wcześniejsza podłaźniczka wieszana u sufitu, chroniąca dom i jego mieszkańców.

Szopka sięga do tradycji włoskiej i przypisana jest św. Franciszkowi z Asyżu, który odprawiał msze święte w lesie, przedstawiając nowo narodzonego Jezusa na sianie w żłobie. Do Polski szopka przywędrowała w XIII wieku przeniesiona przez zakon Franciszkanów z Włoch. Początkowo w formie żywych przedstawień narodzenia Chrystusa, które odbywały się w lesie. W taki sposób narodziły się jasełka odgrywane w czasie Bożego Narodzenia. Słowem „jasła” określa się karmiki dla bydła zrobione z prostych desek. W XVII wieku, szopka stała się bardziej atrakcyjna, zakonnicy Franciszkanie i Bernardyni zaczęli budować co raz to bogatsze szopki ruchome. Szopka przechodziła różne losy, od roku 1736 był zakaz ustawiania ich w kościołach. W taki sposób narodził się zwyczaj kolędników chodzących po domach z szopką. W XIX wieku szopka powróciła do kościołów i ustawiana jest w okresie świąt Bożego Narodzenia. Szopki z zależności od regionu Polski różnią się miedzy sobą. Najładniejsze są szopki krakowskie, wzorowane na starej architekturze Krakowa.

Tradycja śpiewania kolęd i pieśni bożonarodzeniowych jest tradycją ogólnonarodową. Słowo kolęda określa pieśni bożonarodzeniowe, mówiące o narodzeniu Chrystusa. Mogą one mieć charakter świecki lub kościelny. Prawie każdy kraj ma swoje pieśni a niektóre kolędy są międzynarodowe. Polskie kolędy zawierają wiele elementów narodowych, jest w nich dostojność, słowiańska zaduma i nastrojowość. Kolędy są śpiewane w całej Polsce, w domach i w kościołach. Autorem pierwszej kolędy był prawdopodobnie Franciszek z Asyżu, a ojczyzną kolęd są Włochy.

Do Polski przywędrowały kolędy w XIV wieku zapewne też z Włoch. Mamy dużo polskich kolęd i pastorałek, wiele z nich zawiera w sobie muzyczne motywy tańców ludowych.

Pasterka w noc wigilijną rozpoczyna święto Bożego Narodzenia i jest kontynuacją obrządku narodzenia Chrystusa. Dawny zwyczaj nakazywał, by przynajmniej jedna osoba z rodziny wzięła udział w tej uroczystej mszy. Na wsiach po pasterce przyjęte było składanie sobie życzeń z tradycyjnym wierszykiem i obsypywaniem gospodarzy zbożem: „Na szczęście, na zdrowie, na to Boże Narodzenie ... żeby się darzyło w komorze, oborze i wszędzie daj Boże”
Tym staropolskim cytatem, również składam życzenia świąteczne, wszystkim czytelnikom, autorom i redakcji Wiadomości24.

Źródło: Na podstawie książki Hanny Szymanderskiej "Wigilia", wydawnictwa Świat Książki, Warszawa 2006.
Znajdź nas na Google+