„Dzieje chrześcijaństwa na Litwie”. Na styku odmiennych kultur

Do szeregu ważnych opracowań historycznych w serii Rodowody Cywilizacji (zwanej popularnie ceramowską) zasłużonego dla kultury Państwowego Instytutu Wydawniczego w stanie likwidacji dołączyła praca zbiorowa litewskich historyków. W obszernym zbiorze prac „Dzieje chrześcijaństwa na Litwie” pod redakcją Vytautasa Ališauskasa czytelnik otrzymuje wnikliwą, spójną syntezę interesującego zagadnienia, które w sposób zasadniczy uwarunkowało nie tylko historię Litwy, ale także nade wszystko Polski, z którą losy Litwy były zawsze ściśle zespolone, z jaką stanowiła na skutek procesów konsolidacyjnych Rzeczypospolitą Obojga Narodów.

Historyk litewski Vytautas Ališauskas zapewnia w przedmowie, że nowa monografia dotycząca chrześcijaństwa na Litwie posiada atut, jakiego pozbawione są poprzednie dwa zbiory różnych autorów, powstałe dla uczczenia jubileuszy chrztu kraju: 550-lecia (1937) i 600-lecia (1987). Jakkolwiek również stanowi dzieło zbiorowe i zachowuje chronologiczny układ w prezentacji historycznych treści, to stanowi omówienie o najbardziej jednolitym ujęciu. Niewątpliwie stanowi też próbę pewnego podsumowania, zebrania faktów i białych plam w związku z przekroczeniem magicznego tysiąca lat od pierwszego zetknięcia się z misją chrześcijańską.

Droga dziejowa chrześcijaństwa na Litwie od misji Brunona w roku 1009 do podpisania porozumień między Republiką Litewską a Stolicą Apostolską w roku 2000 w nowej pracy pokolenia posowieckich historyków litewskich została ujęta w innej niż dotychczasowe periodyzacji. Poprzednie podziały odnosiły się do etapów historii politycznej kraju. Nowe ujęcie zapewnia uchwycenie ciągłości przedstawionych dziejów i pozwala zaobserwować procesy zachodzące wewnątrz Kościoła katolickiego i innych wyznań. Sprawia to, że czytelnik otrzymuje przekaz we właściwych ramach, co umożliwia pełną analizę zasadniczych zjawisk w sprawach wyznaniowych.

Trud przedstawienia dziejów chrześcijaństwa na Litwie podjęli: Darius Baronas, Mindaugas Paknys, Liudas Jovaiša, Eligijus Raila, Paulius Subačius, Arŭnas Streikus, Remigijus Černius, natomiast redaktor Vytautas Ališauskas zadbał o dobór materiałów, kompozycję i opis ilustracji, spełniających nie tylko funkcję obrazowania tekstu, lecz stanowiących również źródło informacji. Poszczególne rozdziały tworzą studium faktograficzne, uwzględniające opis struktury zjawisk i rekonstrukcję mentalności i procesów dziejowych. Naukowe ujęcie decyduje o koncentracji na metodach empirycznych oraz o zachowaniu bezstronności względem racji wyznaniowych.

Książka prezentuje życie religijne Litwy w sposób przejrzysty i klarowny. Osobne studia nie zakłócają rozpoznania zasadniczych procesów, jakie kształtowały oblicze kraju. Mimo pewnych różnic w nazewnictwie danych imion postaci historycznych u poszczególnych autorów nie dostrzega się znaczących nieprzystawalności. Powtórzenia treści, jakie czasem następują, nie zaburzają toku, lecz istotnie wpływają na logikę rozważań. Wykład przynosi wgląd w złożone tarcia i oddziaływania konkurencyjnych wyznań na Litwie, ich wpływu na polityczne wydarzenia, w tym zasadniczego konfliktu między prawosławiem, dominującym do momentu przyjęcia chrztu w 1387 r., a katolicyzmem , którego rola po chrystianizacji wzrosła.

Studium obfituje w wiele interesujących faktów, z których część pozostaje nie do końca pewna, jak np. to, czy ciało zamordowanego misjonarza Litwy, Brunona zostało wykupione przez Bolesława Chrobrego czy przez Rusinów. Zajrzenie za kulisy sprzecznych interesów wyznaniowych sprawia, że książka jest nie tylko opisem problemów wyznaniowych, ale także politycznych. Szeroki kontekst opisu pozwala czytelnikowi znaleźć w pracy litewskich historyków nie tylko kronikę chrześcijaństwa, ale także omówienie złożonych dziejów Europy na przestrzeni tysiąca lat przez pryzmat szczególnego obszaru – najbardziej wysuniętego na północny wschód miejsca, gdzie dziś większość mieszkańców uważa się za katolików.

Dzieje chrześcijaństwa na Litwie. Praca zbiorowa pod redakcją Vytautasa Ališauskasa, przeł. Katarzyna Korzeniowska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2014, s. 528.