„Nauki ścisłe a filozofia”. Pełne oblicze Witkacego-filozofa

W ramach wydania krytycznego „Dzieł zebranych”Stanisława Ignacego Witkiewicza Państwowy Instytut Wydawniczy udostępnił kolejny tom pod redakcją komitetu redakcyjnego pod przewodnictwem Janusza Deglera – „Nauki ścisłe a filozofia” i inne pisma filozoficzne (1933-1939). Zebrane w nim prace filozoficzne autora - wszystkie wydane, jak też zachowane w rękopisie - opracowali Maciej Dombrowski i Magdalena Bizior-Dombrowska. Pochodzą one z okresu wzmożonego zainteresowania filozofią, zatem stanowią rezultat pogłębionych i precyzyjnych rozmyślań filozoficznych autora.

Zbiór pism filozoficznych Witkacego nie został poprzedzony wstępem do wydania, toteż pierwsza rozprawa pisarza: „Popularna analiza poglądu fizykalnego” odgrywa w pewnym stopniu funkcję autoprezentacji tomu. Czytelnik wdając się w lekturę tego początkowego tekstu raz po raz ulega iluzji, iżby powstał on pod wpływem analizy współczesnego stanu kultury. Po usprawiedliwieniach autorskich i objaśnieniu zamiarów towarzyszących wikłaniu się w zagadnienia filozoficzne następuje niezwykle aktualna w swej wymowie diagnoza uwarunkowań zapotrzebowania społecznego na myśl naukową. Wyposaża ona w świadomość czynników, które warunkują rozwój intelektualny ludzkości.

Oto Witkacy pisze na przykład, apelując w podtekście o konieczność popularyzowania wiedzy: „Nauka danego kraju rozwija się nie tylko w zależności od doskonałości personelu i urządzeń wyższych uczelni jako też doboru studentów. W mniejszym stopniu niż dla Sztuki, ale dla niej także, mimo pozorów, konieczna jest atmosfera ogólna o pewnym poziomie”. Wyrażając troskę o ten właśnie „ogólny poziom umysłowy całego społeczeństwa”, stwierdza, że na przeszkodzie rozwojowi stoi „zbydlęcenie młodzieży” i „obniżenia poziomu szkół średnich”, co skutkuje zapełnianiem się uczelni wyższych „materiałem stojącym o wiele poniżej wymaganej przeciętnej normy”. Dywagacje te zapisane tytułem zachęty do podjęcia wysiłku intelektualnego rozpoczynają prezentację autorskiego „systemu filozoficznego”.

W tym swoistym wstępie Witkacy przyznaje, że nie jest filozofem profesjonalnym, a to właśnie upoważniło go do uzasadnienia, dlaczego podjął się filozoficznej refleksji dotyczącej nauki. Przedstawił przekonujące stanowisko, iż brak profesjonalnego wykształcenia i oczytania w metodologii filozofii nie dyskwalifikuje nikogo z udziału w myśleniu filozoficznym, tym bardziej, gdy dochodzą do głosu predylekcje naukowe. Działania tego typu pobudzają intelekt, co stanowi niewątpliwie wartość społeczną. Pytaniami nurtującymi filozofów wypełnił swoją twórczość literacką i malarską, których problematyka i ujęcie przekładają się na teoretyczne rozważania podejmowane w pismach filozoficznych i estetycznych.

W pismach filozoficznych podejmuje autor „Szewców” kluczową dla siebie kwestię Przeżywania Tajemnicy Istnienia. Lektura jego dywagacji zbliża w istotny sposób do zawartości problemowej jego dramatów i powieści, jak i obrazów, pozwala na ich pogłębione zrozumienie. Czytanie poszczególnych pism ułatwia niezbyt rozbudowany aparat objaśnień, ulokowany w końcowych partiach edycji. Można wręcz stwierdzić, że one stanowią trzon jego dorobku. W filozofii bowiem Witkacy odnajdywał sens życia i na jej niuansach koncentrował swoje myślenie. Tymczasem jest to najmniej znana i doceniana część jego spuścizny. Dotyczy ona fundamentalnych zagadnień, jak stosunek nauki i filozofii, problem realizmu i idealizmu, natura logiki, a także istota czasu i przestrzeni.

W tomie „Nauki ścisłe a filozofia” znalazły się prace z dojrzałego okresu twórczego, poprzedzającego samobójczą śmierć pisarza, a więc z lat 1933-1939. Całość łączy się z artykułowanymi wątkami filozoficznymi, podjętymi już w 1919 r. po powrocie z Rosji, kiedy Witkacy opublikował pierwszy zarys swej teorii filozoficznej we wstępie do traktatu „Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia”, bo ostateczną formę przyjęła ona w latach 30. Pisma zgromadzone w tomie odzwierciedlają dwa nurty jego rozważań – jeden to prezentacja jego systemu monadyzmu biologicznego, drugi zaś to działalność polemiczna wobec stanowisk współczesnych filozofów.

Nowe wydanie pism filozoficznych Witkacego, uwzględniające też niedrukowane prace polemiczne, jak obszerna [Krytyka pracy Joachima Metallmanna o Alfredzie North Whiteheadzie] oraz jedna z ważniejszych rozpraw, tj. opublikowany po raz pierwszy w całości Traktat o Bycie samym w sobie i dla siebie, w którym autor przedstawia swoją oryginalną metafizykę cielesności, stwarzają interesujące wyzwanie badawcze. Ukazują bowiem pełniejszy obraz Witkiewicza jako filozofa niż był znany do tej pory. Jest wśród nich ostatnia niedokończona praca – fragment [O monadach skończonych, dynamizmie i tworzeniu się jaźni], wprowadzający pojęcie sił działających między monadami, ale ograniczający również nieskończoną wcześniej podzielność samych monad.

Prace z końca lat 30. ukazują Witkacego jako oryginalnego filozofa, który nieustannie rozwija i kształtuje swój system filozoficzny. Czytelnik ma szansę się w nowo wydanym tomie, w jakim uporządkowano strukturę tekstów, przywrócono im formę po pokonaniu rozlicznych problemów tekstologicznych, poznać i docenić wielostronność oraz rozmach zainteresowań filozoficznych autora Nienasycenia i prześledzić metodyczność jego badań od psychologizmu do biologizmu.

Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nauki ścisłe a filozofia i inne pisma filozoficzne (1933-1939), opracowali Maciej Dombrowski i Magdalena Bizior-Dombrowska, wydanie pierwsze, krytyczne, oprawa twarda z obwolutą, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2014, s. 776.