Niezwykły nietoperz z podkową na nosie

Portret
Podkowiec mały należy do najmniejszych krajowych nietoperzy. Waży mnie więcej tyle co moneta dwuzłotowa. Posiada na na pyszczku wokół nozdrzy narośl w kształcie podkowy, która służy mu do echolokacji. Jego futerko na grzbiecie jest jasnobrązowe a od strony brzucha jaśniejsze, szarawe. Ulubionym pokarmem są komary i inne muchówki. Może żyć nawet 30 lat.

Świetny lotnik
Podkowiec jest szybkim i bardzo zwrotnym nietoperzem. Dzięki szerokim skrzydłom potrafi doskonale manewrować w powietrzu. Zawisanie w locie nie sprawia mu żadnej trudności.

Jest wspaniałym myśliwym. Poluje blisko i wśród roślinności, zagarniając ofiary z różnych powierzchni lub chwytając je w powietrzu tuż przy przeszkodach. Dzięki echolokacji rozpoznaje uderzenia skrzydeł owadów, nawet lecących tuż przed roślinnością albo wręcz siedzących na pniu, ale machających skrzydłami.

Lot nietoperzy jest kosztowny energetycznie, a więc każdy gram wagi ciała ma znaczenie: im lżejszy jest nietoperz, tym mniej używa energii. Może właśnie ze względu na oszczędność energii ciężarne samice podkowca polują czasem z tzw. zasiadki. Mogą one wiele minut wisieć na gałęzi - czatowni. Przy czym kręcą się, wisząc na nogach wokół własnej osi, co pozwala badać im własną okolice. Wykrywszy owada, odlatują próbując go złapać, przy czym bardzo często wracają do tej samej czatowni.

Ulubionym pokarmem podkowców są komary i inne muchówki oraz ćmy. Zwykle wykorzystuje małe łowiska blisko swoich kolonii rozrodczych, polując najczęściej w promieniu 5 km od schronienia.

Jeden rok z życia
Roczny cykl życia podkowca można podzielić na trzy okresy: porodu i wychowania młodych (wiosna-lato), godów i akumulacji tłuszczu (koniec lata- jesień), hibernacji czyli snu zimowego (zima).

Podział ten dotyczy samic podkowca, cykl aktywności samców jest nieco odmienny. Samce podkowców prowadzą beztroskie kawalerskie życie. Nie uczestniczą one w tworzeniu kolonii rozrodczych ani w wychowaniu młodych. Są mało towarzyskie. Najczęściej żyją samotnie, znajdując sobie bezpieczną kwaterę. Dopiero późnym latem i na początku jesieni szukają damskiego towarzystwa. W okresie zimowym samce podkowców hibernują razem z samicami.

Rozród
Rozród podkowców jak i innych naszych gatunków nietoperzy przedstawia sobą jeden z ciekawszych aspektów ich biologii.Szczególnym fenomenem biologicznym jest wielki odstęp czasu, jaki oddziela kopulację od zapłodnienia: pierwsza zachodzi późnym latem, drugie dopiero na wiosnę. Bardzo krótka kopulacja, przed którą partnerzy się ganiają, odbywa się w podziemnych kryjówkach.

W kolonii rozrodczej rozmnaża się 50-70 proc. samic, ponieważ nie każda samica rodzi potomstwo co roku. Ciąża trwa około dwóch miesięcy. Młode przychodzą na świat na przełomie czerwca i lipca. Samice rodzą najczęściej jedno młode.

Podczas porodu samica wisi głową w dół (inaczej niż u innych krajowych nietoperzy). Matka od razu przytrzymuje młode skrzydłami, trzyma je mocno, wylizuje i kieruje na drugą parę sutków. Noworodki podkowców mają więc przywilej chociaż przez chwilę pospać jak normalny ssak głową do góry. Młode przychodzą na świat zupełnie nagie. Zarówno samce jak i większość samic uzyskują dojrzałość płciową w drugiej jesieni życia.

Troskliwe mamy
Podobnie jak i u innych gatunków nietoperzy, samice podkowców są bardzo troskliwymi matkami. Młode są przez matkę ogrzewane i wylizywane do czysta, a przede wszystkim karmione mlekiem. Samice posiadają jedną parę sutków do karmienia młodych i druga parę pseudosutków, które służą małym nietoperzom do przyczepiania się do brzucha matki.

W ciągu pierwszych kilku dni oseska samica właściwie się z nim nie roztaje, zabiera go nawet ze sobą gdy wyrusza na łowy. Później, gdy samice wylatują na żerowiska młode spędzają czas w zwartych grupach. Są to takie „nietoperzowe przedszkola”. Najczęściej grupą „przedszkolaków” opiekuje się kilka samic, które czuwają nad młodymi.

Kiedy matka wieczorem chce wyruszyć na polowanie, musi skłonić młode, by się odsunęło i zawisło samodzielnie. Daje mu to do zrozumienia rytmicznym drganiem całego ciała. Niektóre młode jednak nie chcą puścić sutka matki, więc to potrząsanie może się przerodzić w długi wieczorny rytuał.

Między matkami a młodymi obserwuje się charakterystyczne rytuały powitania po powrocie z polowania. Matka po powrocie wita młode, obwąchując je. Samice znają zarówno zapach młodych jak i ich głos. Młode śpieszy do niej i na początek oblizuje jej pysk. Być może matka w ten sposób przekazuje młodemu bakterie symbiotyczne ważne dla flory jelitowej, a być może jest to po prostu powitalny pocałunek. Po czułym powitaniu samica dopuszcza młode do sutka i przytrzymuje je skrzydłami.

Bliskie więzi, łączące potomstwo z matkami, nie zostają u nietoperzy zerwane z uzyskaniem przez młode zdolności do lotu. Młode jeszcze przez jakiś czas są karmione mlekiem.Te długie dzieciństwo pozwala nietoperzom udoskonalać umiejętności lotu, który początkowo jest nieporadny a także dojść do wprawy w posługiwaniu się aparatem echolokacyjnym. Młode uniezależniają się po około 6 tygodniach.

Podkowcowe lokum
Latem spotyka się podkowce na obszernych strychach kościołów i cerkwi, niekiedy również szkół, dworów i innych budynków. W miejscach tych samice tworzą tak zwane kolonie rozrodcze, w których rodzą i wspólnie wychowują potomstwo. Schronienia te muszą być przede wszystkim ciepłe, nie zagospodarowane i posiadać wlot. Podkowiec wymaga dość dużych otworów wlotowych, gdyż nie potrafi przeciskać się przez szczeliny. W odróżnieniu od podkowców inne nasze krajowe gatunki nietoperzy zadowalają się byle szparą w deskach.

Schronienia podkowców muszą mieć bezpieczny dolot. Ze względu na to, że podkowce posiadają bardzo krótki zasięg echolokacji latają wyłącznie wśród roślinności lub przy powierzchni skalnych ścian lub budynków. Dlatego by przelecieć z kryjówki na żerowisko potrzebują trasy prowadzące przez korony drzew, zarośla czy wydłuż innych liniowych elementów krajobrazu.

Podkowce zimują w jaskiniach i piwnicach, przy czym są bardzo wymagające - korzystają jedynie ze stosunkowo ciepłych obiektów podziemnych. Posiadają ogromną niechęć do dalekich wędrówek. Dlatego, odległość między ich schronieniami letnimi i zimowymi zazwyczaj nie przekracza kilku do kilkunastu kilometrów. Bardzo się przywiązują się do swoich kwater.

Gdzie występuje podkowiec mały?
Podkowiec mały to jeden z najbardziej zagrożonych gatunków nietoperzy.Od lat 60. do 80. XX wieku obserwowano w całej Europie ogromny spadek jego liczebności, dotyczyło również terenu Polski.

Dziś w części krajów Europy wyginął niemal zupełnie(w Belgii, Niemczech i Szwajcarii,) lub nawet całkowicie (w Holandii i Luksemburgu).W Europie jego zasięg rozciąga się od Hiszpanii po południową Ukrainę, Krym i Kaukaz. Północną granicę zasięgu stanowią Irlandia, południowa część Wysp Brytyjskich, Belgia, południowe i centralne Niemcy, południowa część Polski i Ukrainy.

Najliczniejsze populacje zasiedlają południową i centralną Europę. Szacuje się, że w Wielkiej Brytanii żyje około 14 tysięcy osobników, Irlandii 12 tysięcy, Francji i Czechach po 10 tysięcy. W Polsce, wg aktualnych szacunków może żyć nawet do 4,5 - 5 tys. tych nietoperzy.Zatem jest to populacja silna i ważna w skali całego kontynentu. Nie ma ona charakteru wyspowego, lecz stanowi część zwartego zasięgu, od populacji w Czechach i na Słowacji wydzielona tylko formalnie - granicą państwa.

Zagrożenia
Podstawowym warunkiem zachowania populacji podkowca w Polsce jest istnienie bezpiecznych schronień zarówno letnich (których odbywa się rozród) jak i zimowych (gdzie nietoperze hibernują).

Kiedyś kolonie rozrodcze tego gatunku były spotykane w jaskiniach dziś wszystkie znane stanowiska znajdują się na strychach. Liczba odpowiednich strychów dla podkowców, stale i w znacznym tempie maleje. Utrata tych schronień powiązana jest z różnymi przejawami działalności człowieka, często bez świadomości, iż mają one wpływ na chronione zwierzęta. Najczęściej są to: prowadzone w nieodpowiednich terminach i z użyciem toksycznych środków ochrony drewna remonty pokryć dachowych adaptacje poddaszy dla celów użytkowych, uszczelnienia poddaszy zapobiegające utratom ciepła lub uniemożliwiające dostęp ptakom (gołębiom, kawkom). Niekiedy też nie działanie, ale jego zaniechanie (np. brak remontu) prowadzące do niszczenia obiektu, również powoduje utratę stanowiska.
Podkowiec mały spędza zimę w stanie hibernacji w podziemnych kryjówkach. Są nimi przede wszystkim jaskinie, niekiedy też stare, opuszczone kopalnie i piwnice. Takie miejsca bywają niszczone, zasypywane ze względów bezpieczeństwa albo rozkopywane co powoduje zmiany mikroklimatu. Duże zagrożenie dla nietoperzy stanowi też zimowa turystyka. Zwiedzanie podziemi w okresie zimowym robi się coraz bardziej popularne. Skala tego zjawiska, w połączeniu z innymi czynnikami wpływającymi na liczebność nietoperzy, stała się jednym z bardziej istotnych zagrożeń dla tych zwierząt.

Podkowce ani w schronieniach letnich, ani w zimowych nie chowają się w szczelinach, mimo że postępuje tak wiele innych gatunków nietoperzy. W ten sposób łatwo je zauważyć odwiedzając strych czy jaskinię, dlatego są bardziej narażone na niepokojenie.

Na stan populacji podkowca małego w sposób niekorzystny odbijają się także zmiany w środowisku. Największym zagrożeniem jest chemizacja i zmiany struktury krajobrazu. Znaczący problem stanowią takie działania jak:, wycinanie drzew i krzewów wokół schronień, kanalizowanie górskich potoków. Wszystkie tego typu działania mają wpływ na bazę żerowiskową, jak również ograniczają możliwość optymalnego wykorzystania środowiska.

Prawna ochrona
Podkowiec mały objęty jest w Polsce ochroną ścisłą. Zamieszczony jest w załączniku II i IV Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w załączniku II Konwencji Berneńskiej

Program ochrony podkowca małego w Polsce

Od 1996 roku Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody "pro Natura" realizuje długofalowy "Program ochrony podkowca małego". W ramach programu objęto opieką już ponad 80 kolonii podkowców (czyli wszystkie znane w Polsce stanowiska) oraz przeprowadzono prace remontowe i konserwacyjne w ponad 30 budynkach, nierzadko ratując je przed zniszczeniem.

W latach 2009-2013 Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody "pro Natura" realizuje projekt „Ochrona podkowca małego w Polsce”,. Przedsięwzięcie to jest realizowane dzięki dotacji o wysokości 9.434.296 zł, z Unii Europejskiej (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko) oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Celem tego projektu jest zachowanie krajowej populacji podkowca i stworzenie warunków do wzrostu jej liczebności.

W ramach projektu realizowany jest cały szereg kompleksowych działań ochronnych. Główna grupa zadań ukierunkowana jest na zabezpieczenie zimowych i letnich schronień kolonii podkowca małego. Drugą grupą działań projektu są prace inwentaryzacyjne i monitoring liczebności nietoperzy.

Bez przesady można powiedzieć, że projekt „Ochrona podkowca małego w Polsce” to największy i najbardziej kompleksowy projekt ochrony nietoperzy realizowany w Polsce.

Opracowano na podstawie:
Krzanowski A. 1980. Nietoperze, Wiedza Powszechna
E. Fuszara, Fuszara M, 1996, Zachowanie godowe i opieka rodzicielska u nietoperzy (chiroptera), czasopismo Kosmos, nr 2-3,Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika
Szkudlarek R. 2004. Krajowy plan zarządzania gatunkiem - podkowiec mały
Sachanowicz K, Ciechanowski M. 2005, Nietoperze Polski, Multico Oficyna
Dietz C, Helversen O, Nill D. 2007. Nietoperze Europy I Afryki północno - zachodniej, Multico Oficyna