O wojnie inaczej, czyli "Eroica" Andrzeja Kuśniewicza

Nie ulega wątpliwości, iż Andrzej Kuśniewicz (1904-1993) to postać nietuzinkowa. Jest autorem 4 tomików poezji i 11 powieści. Debiutował w roku 1956 tomikiem, wierszy "Słowa o nienawiści". Pochodził z rodziny ziemiańskiej, miał korzenie arystokratyczne, skończył prawo. Okres II wojny światowej spędził we Francji, a do kraju powrócił w 1951 r. "Eroica" to dzieło z 1963 r. Dzieło dość specyficzne. Jak pisze Edward Balcerzan: "Zaraz po wojnie, temat niemiecki zrodził w naszej literaturze serię osobliwych apokryfów. Były to próby spojrzenia na Niemców oczami Niemców zmyślonych przez polskich autorów". ("Przygody człowieka książkowego"). Niezwykle istotne w tym miejscu jest spojrzenie samego narratora: to od niego zależy, czy akcenty polskie będą się pojawiać. To autor kreuje świat widziany oczami Niemca, świat, który jest mu znany, ale niejako z innej strony.

Bohaterowie "Eroiki"

Bohaterów "Eroiki" poznajemy, gdy znajdują się oni w celi więziennej, zaraz po zakończeniu wojny. Można powiedzieć, że książka zawiera w sobie dwie płaszczyzny: jedną stanowią rozważania, refleksje i wspomnienia więźniów, drugą zaś tworzą dialogi w celi. Co jakiś czas czytelnik przenoszony jest w świat wspomnień jakiejś postaci, by za chwilę powrócić do małej, ciemnej celi. Więźniowie: Zibou, pan Ka, stary baron i Otto von Valentine, robią wszystko, by stwarzać pozory normalnego życia. Razem "chodzą na spacery" od okna do drzwi, rozmawiają, żartują, ale też wspominają. Jedynie stary baron jest odcięty od rzeczywistości, nie wie, co się z nim dzieje, ciągle wspomina swego zabitego psa - Fifete. Pan Ka jest przykładem hipokryty, który pięknie mówi o potrzebie moralnego naprawienia stosunków międzyludzkich, ucina wszelkie "niestosowne rozmowy", zdaje się, że jego życiem kieruje tylko religia. Jak się potem okazuje, pan Ka jest szpiclem i zagorzałym antysemitą. Uważa, że Żydów spotkała zasłużona kara. Kolejną postacią jest Zibou, sutener bez zahamowań, bez jakiejkolwiek ogłady. Jego doświadczenia erotyczne są ogromne, a spojrzenie na wojnę raczej bezproblemowe.

Głównym bohaterem "Eroiki" jest Otto von Valentine - Austriak z pochodzenia, należący niegdyś do oddziałów SS. Dość nietypowy to Niemiec. Można powiedzieć, że jest wręcz estetą, dużo miejsca w jego życiu zajmuje bowiem kultura. Otto do końca nie utożsamia się z fuhrerem, nie jest też typowym antysemitą, obcuje z Żydami i wie, że są częścią jego życia. Bohater przeżywa jednak wewnętrzny kryzys. Wojna jest dla niego poszukiwaniem prawdziwego "ja", przybieraniem coraz to nowych ról i budowaniem w sobie nadczłowieka. Widzi on wojnę i jest ona dla niego pewnego rodzaju wybawieniem i szansą. Otto stara się zejść w świadomość obojętności, zejść na samo dno, gdzie nie ma już żadnych wartości, by potem odkryć siebie na nowo. Poruszony zostaje tu problem wartości w życiu wszystkich ludzi. Nie można mówić, co jest dobre, a co złe, gdyż każdy człowiek ma inne wyobrażenie o świecie. Dla jednych wojna to zło, dla innych szansa na oczyszczenie narodu z "plugawych istot". Otto w końcu dochodzi do wniosku, że nic nie ma wartości, a naszym życiem powinien kierować, tzw punkt zerowy.

Eroica jako seans psychoanalityczny

"Eroica" nie jest łatwą lekturą. Wymaga od czytelnika nie tylko uważnego śledzenia tekstu, lecz spojrzenia na pewne sprawy z wielu punktów widzenia. Wymaga otwartości zrozumienia problemu i głębokiej analizy psychologicznej bohaterów. Nawet najgorszy zbrodniarz może zawierać w sobie krztę człowieczeństwa, nawet jeśli on sam twierdzi, że nic nie ma wartości. Dużo miejsca zajmuje problem kultury niemieckiej, jej możliwości zakorzenienia się w polskiej tradycji. To książka dla tych, którzy jeszcze raz mogą sobie postawić pytanie, czym tak naprawdę była II wojna światowa?