„Obecność. Wspomnienia o Czesławie Miłoszu”. Spotkania z poetą

Nakładem Domu Wydawniczego PWN ukazała się obszerna książka, w której Anna Romaniuk pomieściła głosy siedemdziesięciu osób, które znały Czesława Miłosza w różnych momentach jego życia. Obecność. Wspomnienia o Czesławie Miłoszu to zatem publikacja, na jaką składa się długi szereg wypowiedzi, będących zapisem osobistych doświadczeń ich autorów z osobą poety. Łączy je wszystkie fakt, że dotyczą osobistych z nim spotkań. Porządkuje je zaś klucz chronologiczny, powiązany z przestrzenią dziewięćdziesięcioletniego biegu życia noblisty: od dzieciństwa po śmierć.

Książka Anny Romaniuk powstała na okoliczność stulecia urodzin Miłosza i stanowi dotychczas najpełniejszy zbiór wspomnień o nim. Odsyła do bogatej bibliografii, z jakiej zaczerpnięte zostały teksty bądź też, do których się one odwołują. Publikację wzbogaciło także obszerne, szczegółowe kalendarium życia i twórczości, ułatwiające czytelnikowi orientację w życiorysie poety. Jest też zespół barwnych zdjęć, ukazujących jego sylwetkę w wybranych momentach życia. Rocznicowe intencje nie zawężają znaczenia publikacji. Już dziś, zaledwie dziewięć lat od jego śmierci, jaka nastąpiła 14 sierpnia 2004 r., książka spełnia ważną funkcję w ukazaniu jego obrazu.

Czytelnik za pośrednictwem rodziny, przyjaciół, znajomych twórcy uzyskuje możliwość bliższego poznania noblisty. Będzie to jednak portret złożony, niejednolity, przefiltrowany przez pamięć i osobiste doznania wielu osób. Wśród autorów wypowiedzi jest brat, syn, wnuczka, liczni przyjaciele, wydawcy, reżyserzy, lekarze, sekretarki, pielęgniarki – ludzie z różnych pokoleń. Każda z relacji, jakie dali m. in. Gustaw Herling-Grudziński, Adam Zagajewski, Wisława Szymborska, Jerzy Illg, Marek Skwarnicki, ks. Adam Boniecki, Anna Dymna, Krzysztof Zanussi, Stefan Chwin, opowiada zarówno o bohaterze książki, jak i o samych autorach. Ze spotkań z Miłoszem rodziły się bowiem osobiste refleksje, spostrzeżenia i decyzje twórcze i życiowe.

Na Czesława Miłosza ma szansę spojrzeć czytelnik z bliska, na co pozwala ta okoliczność, że otrzymuje perspektywę osób, z jakimi często łączyła poetę zażyłość czy przyjaźń. Może też obserwować jego dojrzewanie, rozwój, ewolucję, od początków twórczych, poprzez czas emigracji, po starość. Poszczególne fragmenty, utrwalonych w pamięci ludzkiej świadectw życia i twórczości poety, składają się niczym puzzle w układance na całość wyrazistą, barwną. Nieprzeceniona jest wartość zbiorowego wysiłku utrwalenia wspomnień. Dzięki nim udało się zarejestrować obraz Miłosza taki, jaki przechowali w pamięci ci, którzy się z nim zetknęli. Przyszłe pokolenia, które będą skazane już tylko na ich świadectwa, otrzymają ważny dokument, który pozwoli ujrzeć poetę żywym.

Wspomnienia osobiste mają ten walor, że zawierają zapis sytuacji, zdarzeń codziennych, nieuwzględnionych w podręcznikach czy hasłach encyklopedycznych. Sprawia to, że bohater, którego dotyczą, przedstawia się nie jak postać posągowa czy abstrakcyjna, lecz jak człowiek, przeżywający te same problemy, jakie są udziałem ludzi od wieków. Innymi słowy czynią go bliższym i w jego przekazach bardziej zrozumiałym. Wiele ze wspomnień wnosi do wiedzy o twórczości poety interesujące szczegóły, pozwalające ujrzeć kulisy jego warsztatu. Część z nich to ciekawostki, anegdoty, ujawniające zamiłowania, upodobania, antypatie Miłosza.

We wstępie Anna Romaniuk, autorka opracowania zwraca uwagę na swój zamiar, jakim jest uchwycenie procesu tworzenia i obrastania mitu Miłosza. Dla osiągnięcia tego celu ważny jest porządek wspomnień, które otwiera głos młodszego brata Andrzeja o rodzinie, a zamyka wypowiedź historyka literatury, Marty Wyki o podążaniu śladami poety. Centralnym punktem staje się litewskie miejsce narodzin, bo „źródło mitu Miłoszowego wybiło w Szetejniach”, a teraz podejmowane są próby jego uchwycenia w tym miejscu, którego „od wielu już lat nie ma, takiego jakim było u początków życia poety”. Dzięki temu ujęciu zbiór wspomnień oferuje także możliwość wgłębienia się w sprawy i rzeczy, które utworzyły obraz Miłosza-twórcy.
Książka wspomnień o Czesławie Miłoszu opowiada nie tylko o przeszłości, o szeregu dziesiątek lat, ujętych między rokiem 1911 a 2004, lecz także o współczesności, o sposobie istnienia zmarłego poety teraz. Wędrówka poprzez Szetejnie, Wilno, Warszawę, Goszyce, Kraków, Waszyngton, Paryż, Montgeron, Berkeley, Kraków wtajemnicza w takie doświadczenia poety, które odbiły się w życiu innych osób. Rekonstrukcja obrazu złożonego z elementów przeszłości ma więc znaczenie i dla przyszłości. Stanowi zbiór danych, które będą inspirowały kolejne pokolenia.

Zapowiadał to sam poeta, którego autorka opracowania cytuje w swoim wywodzie: „Oczywiście, jesteśmy bezbronni wobec czasu, który nastanie po naszej śmierci, wobec wszelkich przemian smaku, obyczajów, skali wartości, mód. Będą z nas brali, co im wygodne, odrzucali, co im niepotrzebne, i któż może przewidzieć, na ile ten obraz będzie podobny do naszego obrazu samych siebie?”.

Kilku spośród autorów wspomnień, zawartych w tomie Anny Romaniuk, jest twórcami książek, opowiadających o relacjach z poetą i jego twórczością, jak Marek Skwarnicki, Ryszard Matuszewski, Andrzej Walicki, Aleksander Fiut, Andrzej Franaszek, Stefan Chwin. W zbiorowej księdze ich wybrane lub zarejestrowane przez autorkę wypowiedzi mają szansę na dialog, czyli zestawienie, ujawniające rozbieżności i punkty wspólne.
W pewnym stopniu księga wspomnieniowa wyjaśnia decyzje, poglądy, opinie Czesława Miłosza, ukazuje uwarunkowania jego zapatrywań. Stefan Chwin wyjaśniał, dlaczego Miłosz w swoje 90. urodziny zapytany o to, czy miał szczęśliwe życie, powiedział krótko: "Nie": „on był w luksusowej sytuacji. Z jednej strony kategorycznie twierdził, że ma nieudane życie osobiste, a równocześnie miał wielki światowy sukces, więc jako noblista mógł sobie na takie wyznanie pozwolić”. Sprzeczne nieraz z pozoru lub budzące zdumienie wypowiedzi noblisty otrzymują zatem oświetlenie od osób, które zostały wtajemniczone w nurt jego myślenia.

Książka Obecność. Wspomnienia o Czesławie Miłoszu pozwala odpowiedzieć na pytanie, kim był Czesław Miłosz, poeta, który budzi stale żywe kontrowersje, noblista, traktowany w latach osiemdziesiątych jak następca duchowych przywódców narodu, a podkreślający że „w nim nie ma nic z wieszcza”. Pokazuje, jakim był człowiekiem ten poeta, o którym Stefan Chwin wspominając jego pogrzeb napisał w Dzienniku dla dorosłych, że „nie był ulubionym poetą Polaków”, a jego „myśl była i jest w Polsce słabo znana”.

Obecność. Wspomnienia o Czesławie Miłoszu, wybór, redakcja i opracowanie Anna Romaniuk, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2013, s. 704.

Co roku w rocznicę śmierci Czesława Miłosza odbywają się spotkania wspomnieniowe we Dworze w Krasnogrudzie, z których relacje można przeczytać pod adresem: Pamiętanie Miłosza.

Wersja recenzji opublikowana została również w dzienniku internetowym viapoland.com: "Obecność" Anny Romaniuk – spotkania z Czesławem Miłoszem.