"Pamiątkowe rupiecie" - w świecie Wisławy Szymborskiej

Na pierwszą biografię Wisławy Szymborskiej nie trzeba było czekać długo. Podczas, gdy dopiero pół wieku po śmierci Władysława Broniewskiego pojawiła się pierwsza monografia, objaśniająca jego komplikacje życiowe, to w tym przypadku upłynęło zaledwie kilka miesięcy od śmierci noblistki, zmarłej 1 lutego br., a w czerwcu do rąk czytelnika trafia pełna opowieść o jej żywocie i sprawach. Pierwsze jej wydanie, jakie ukazało się w 1997 roku, niedługo po przyznaniu poetce Nagrody Nobla, zatytułowane Wisławy Szymborskiej pamiątkowe rupiecie, przyjaciele i sny, zostało poważnie poszerzone, uzupełnione, uaktualnione. Obecna, wzbogacona wersja otrzymała podobny tytuł, nawiązujący do pasji kolekcjonerskich poetki. Współbrzmi on z tytułem rozdziału poświęconego temu zjawisku, jednak zyskuje głębszy sens.

Odnosi się wrażenie, że wyrażenie „pamiątkowe rupiecie” staje się metaforą autoironicznej poezji utrwalającej ludzkie przeżycia, ale świadomej swej ulotności, zapadającej w pamięci, ale nieroszczącej sobie praw do wywierania wpływu na odbiorcę. Jednocześnie stanowi określenie scenerii, w jakiej przebiega ludzkie życie, zatem określa jego materialny wymiar. Wskazuje na to aforystyczna myśl Szymborskiej, cytowana w omawianej monografii: „dramat ludzkiego życia nie rozgrywa się nigdy w ponadczasowej pustce, ale na scenie jako tako symbolicznej i że nie bez znaczenia są tutaj rekwizyty”. Książkowa biografia poetki wprowadza czytelnika w poszczególne akty życia z uwzględnieniem tej prawidłowości. Bogato ilustrowany tom unaocznia przestrzeń, w jakiej żyła poetka oraz przedstawia przedmioty, którym nadawała znaczenie.

Opowieść Anny Bikont i Joanny Szczęsnej jest przede wszystkim gawędą historyczno-literacką. W centrum uwagi autorek znalazła się sfera twórcza Wisławy Szymborskiej. Zawyrokować można, że to właściwie jej poezja jest główną bohaterką książki, bo prezentacja biegu życia poetki od narodzin po śmierć jest odbiciem źródeł inspiracji, z jakich wyrastała jej twórczość. Biografia pozwala zgodnie z intencją autorek zbliżyć się do tajemnicy tworzenia. Znaleźć w niej można wiele refleksji na temat warsztatu i procesu powstawania poezji Szymborskiej. Pojawiają się również jej wyznania, którym nie można odmówić uniwersalnego znaczenia. Zwraca uwagę na przykład następująca wypowiedź poetki, nieskłonnej zazwyczaj do rozmów o swoich utworach: „Prawie każda moja poezja, a moja na pewno, czerpie siły ze źródeł niezbyt krystalicznych, z pomyłek życiowych, wątpliwości, głupstw najprzeróżniejszych, z wiedzy gromadzonej chaotycznie i niedającej się uporządkować”.

Autorkom udało się wytropić okoliczności powstania wielu tekstów, dzięki czemu zostały one umieszczone w kontekście biograficznym. To właśnie ten aspekt poezji Szymborskiej został zaakcentowany w werdykcie noblowskim, a mianowicie, że „odsłania prawa biologii i działania historii we fragmentach ludzkiej rzeczywistości”. Szczególnie interesujący jest rozdział Wyjście z katedry, czyli jak wspinać się do początku wiersza. Wtajemniczając w proces powstawania poetyckich arcydzieł, umożliwia zrozumienie definicji, jaką zapisała poetka na marginesie rozważań lekturowych: „Arcydzieło jest owocem wielkiej duchowej komplikacji”. Rozdział ten wraz z innymi odsłonami życia poetki unaocznia obraz doświadczeń ludzkich ukrytych w labiryncie jej wierszy.

W Pamiątkowych rupieciach poetka objawia się czytelnikowi szczerze jako człowiek danej epoki, ale także jako osobliwa postać. Do jej opisu posłużyły błyskotliwe, nieraz żartobliwe, ironiczne myśli, uwagi samej Wisławy Szymborskiej. Autorki biografii wyłowiły liczne notki z Lektur nadobowiązkowych, które stały się ich obowiązkową lekturą i punktem wyjścia poznawania świata poetki, a także zebrały ze wspomnień, rozmów, korespondencji osób, z jakimi była zaprzyjaźniona. Istotnym przekazem w rozważaniach jest sama poezja, cytowana obok pokaźnego zespołu nieznanych tekstów Szymborskiej oraz jej przyjaciół: limeryków, lepiejów i odwódek. Zarówno miłośnicy twórczości noblistki, jak i osoby zainteresowane liryką znajdą w książce kopalnię informacji, które zostały profesjonalnie opatrzone przypisami, bibliografią podmiotową i przedmiotową, indeksem osób. Dołączony zarys kalendarium życia i twórczości poetki porządkuje anegdotyczne rozważania.

„Zadziwiające, że tak niewiele wiemy o ponad siedemdziesięcioletnim życiu znanej przecież nie od dziś poetki” – stwierdzali w 1996 roku autorzy książeczki błyskawicznie zredagowanej po przyznaniu Wisławie Szymborskiej Nagrody Nobla (Dwie twarze Wisławy Szymborskiej), Ewa i Stanisław Krajscy. O jej prywatnych kolejach losu wysnuwali domniemania na podstawie wzmianek prasowych. W oparciu o nie błędnie konstatowali na przykład, że poetka „miała przynajmniej trzech mężów”. Najbardziej jednak doskwierał im brak reakcji laureatki na stawiane jej zarzuty o niewłaściwe wybory ideologiczne w młodości. Wyliczanka monotematycznych pytań do autorki „Wołania do Yeti”, świadcząca o potrzebie politycznego rozrachunku, zawierała insynuacje o charakterze dyskwalifikującym znaczenie światowego wyróżnienia.
W kontekście tego wystąpienia i temu podobnych, wspominanych przez Annę Bikont i Joannę Szczęsną, pierwsza pełna monografia staje się ważną, weryfikującą błędne informacje publikacją. Na wszystkie pytania Krajskich odpowiada książka autorek, które nie tylko przywołują fakty sprawdzone i autoryzowane, ale jednocześnie oświetlają je od wewnątrz dzięki różnym punktom widzenia osób bezpośrednio w nie zaangażowanych. Prezentacja powojennych doświadczeń Szymborskiej pozwala autorkom biografii wysnuć przekonujący wniosek: „Była osobą i pisarką spragnioną prawdy, uczciwości intelektualnej, i to, że zawiodła za młodu, stało się dla niej nie tylko nauczką, jak mówimy w nadmiernym zdrobnieniu, ale też wielką nauką. Zbudowała swoją dojrzałą twórczość na przemyśleniu tamtych wierszy”. Przywołane wypowiedzi poetki nie tylko umożliwiają zrozumienie jej zapatrywań, ale również budzą uznanie. Należy do nich wyznanie na temat jej doświadczeń politycznych w okresie PRL-u: „uodporniły mnie one na wszelkie doktryny zwalniające ludzi z obowiązku samodzielnego myślenia”.

Pierwsza pełna biografia Szymborskiej jest nie tylko przedstawieniem mało znanych faktów z życia poetki, rejestrem wielu anegdot, związanych z jej osobą, ale także opowieścią o życiu literackim Krakowa na przestrzeni kilkudziesięciu lat. W pasjonującym nurcie wywodu znaleźć można wiele szczegółów, oświetlających portrety innych znanych poetów, na przykład: Ewy Lipskiej, Czesława Miłosza, Władysława Broniewskiego, Mirona Białoszewskiego. Książkę czytać również można jako opowieść o przygodzie intelektualnej, jaka była udziałem autorek, podejmujących się pionierskiego zadania wniknięcia w świat Wisławy Szymborskiej. Nie można przecenić wartości efektu ich trudu. Po przeczytaniu gawędy Pamiątkowe rupiecie nasuwa się refleksja, iż niewielu twórców miało szansę na tak rzetelne w rejestrowaniu upodobań, przekonań i refleksji utrwalenie życia.

Anna Bikont, Joanna Szczęsna, Pamiątkowe rupiecie. Biografia Wisławy Szymborskiej, Wydawnictwo Znak 2012, s. 480.

Znajdź nas na Google+