„Sienkiewicza talent i intuicja” - na tropie tajników fenomenu

W wydawnictwie Scriptorium ukazała się kolejna książka Agnieszki Kuniczuk-Trzcinowicz, będąca owocem jej badań literaturoznawczych: Sienkiewicza talent i intuicja. Studia i szkice. Praca ta jest znacznie poszerzoną edycją pierwszej publikacji Między melodramatem a egzotyką. Konwencje literatury popularnej w twórczości Henryka Sienkiewicza (Opole 2011). Nowe ujęcie pozwoliło na objęcie rozważaniami całej twórczości historycznej noblisty, a zatem uwzględnienie również najsławniejszych polskich powieści: Quo vadis? i Krzyżaków oraz niemal nieznanych, nieukończonych: Na polu chwały i Legiony. Poszerzeniu uległy również studia poprzednio wydane o Na marne, Selimie Mirzy, Trylogii i W pustyni i w puszczy.

Książka na temat związków twórczości Henryka Sienkiewicza z literaturą popularną przyciąga uwagę każdego, kogo interesują źródła fenomenu poczytności dzieł tego pisarza. Niewątpliwie wychodzi naprzeciw współczesnym tendencjom poznawczym, które ogniskują się wokół powszechnie pożądanych motywów i tematów, charakterystycznych dla bestsellerów. Autorka wnikliwie zanalizowała twórczość Sienkiewicza w kontekście schematów funkcjonujących w literaturze popularnej, a więc wykorzystanie elementów melodramatu, powieści awanturniczo-przygodowej, westernu, sentymentalnego romansu, powieści gotyckiej, tajemnic i innych form gatunkowych, ewoluujących w literaturze pięknej.

Agnieszka Kuniczuk-Trzcinowicz zaznacza, iż jakkolwiek tematyka jej pracy stoi w opozycji do wielu opracowań, poświęconych warsztatowi pisarza, a wskazujących źródła poczytności w innych kategoriach artystycznych, to jednak nie przeciwstawia się ich ustaleniom, lecz je dopełnia. Autorka uznaje, że w obliczu współczesnych przemian kulturowych istnieje konieczność nowego rozpoznania charakteru twórczości Sienkiewicza, stale i często zawłaszczanej przez przejawy kultury masowej, choćby w formie adaptacji filmowych. Tymczasem pojawiające się od niedawna omówienia tradycji, hierarchii i norm literatury popularnej umożliwiają ogląd porównawczy we właściwym świetle, czego efektem może być nowe usytuowanie dzieł noblisty wobec przejawów sztuki masowej.

Książka przynosi przejrzystą i wnikliwą obserwację funkcjonowania elementów literatury popularnej w dziełach pisarza niezwykle oczytanego. Aspekt ten stanowi w rozważaniach dodatkową perspektywę dla odczytań inspiracji Sienkiewiczowskich. Analiza poetyki poszczególnych utworów pozwala autorce zaobserwować w wyznaczonym tematem zakresie, jak funkcjonuje pamięć lektur u pisarza, a zatem stwierdzić jego fenomenalną zdolność twórczego wykorzystywania utrwalonych zabiegów, w związku z tym jego zadomowienie w tradycji literatury europejskiej.

Podjęty w książce Sienkiewicza talent i intuicja temat uznać trzeba za nowatorski, dlatego cenne jest rozwinięcie zagadnienia i mocniejsze zaakcentowanie zjawiska, co ma miejsce w nowej edycji. Biorąc pod uwagę potrzebę pogłębienia znajomości tworzywa utworów Sienkiewicza, należałoby przyznać autorce słuszność w wyborze drogi badawczej. Sam temat jest frapujący dla czytelnika, chętnie sięgającego po literaturę popularną. Kwestia ta jest również istotna w polonistyce szkolnej, jakkolwiek ilość obecnych dzieł Sienkiewicza w kanonie po reformie jest znikomy, gdyż łączy się z zakresem interesującym młodego czytelnika. Żywioł przygody, struktura wartkiej, dynamicznej akcji, wątki miłosne – to wątki z upodobaniem odbierane przez młodzież.

„Łowcą tematów egzotycznych” nazwał Sienkiewicza w podręczniku do pozytywizmu (Wydawnictwo Stentor) Józef Bachórz.. Kwalifikacja ta, jakkolwiek wypływa z charakterystyki reportaży pisarza, trafnie oddaje literacki warsztat pisarza także w odniesieniu do obecnych w jego pisarstwie składników poetyki. Określeniem tych właśnie elementów, współtworzących sensacyjny charakter światów fabularnych Sienkiewicza, często noszących znamię obcości ze względu na atmosferę świata przedstawionego, zajęła się Agnieszka Kuniczuk-Trzcinowicz. Centralnym punktem jej zainteresowania jest zdolność wzbudzania przez pisarza silnych przeżyć u czytelnika. Ukazuje zatem, jak świadomość celu artystycznego, czyli plastyki obrazowania w oddawaniu realiów światów fabularnych, sprawia, że w jego dziełach pojawia się różnorodna konfiguracja składników wielogatunkowych.

Seria studiów poświęconych poetyce dzieł Sienkiewicza eksponuje rozległą refleksję teoretyczną w zakresie problematyki genologicznej oraz zagadnień estetyki utworu literackiego. Badaczka zarysowała złożony, panoramiczny obraz zjawiska, bogato zilustrowany, oglądany w indywidualnej perspektywie. Jej eksplikacje pozwalają dostrzec dynamikę rozwojową twórczości omawianego pisarza. Trzeba zaznaczyć, że w świetle wyników jej obserwacji, wiążących się z licznymi żywiołami gatunkowymi oraz przekształceniami form literackich, automatycznie należy przewartościować utrwalone w przekonaniu przeciętnego odbiorcy osądy na temat uproszczonej i schematycznej struktury twórczości Sienkiewicza. Lektura książki nie tylko uświadamia, że stereotypowe spojrzenie na Sienkiewicza nie ma racji bytu, jak również dowodzi, że obecność związków z literaturą popularną nie deprecjonuje dorobku twórczego autora Trylogii.

Autorka wskazuje swym studium i metodą opisu zjawisk literackich na pewien istotny dla badań nad twórczością Sienkiewicza problem, a mianowicie wychodząc poza obręb kwestii ideologicznych, postuluje potrzebę zajmowania się charakterystyką warsztatu twórczego. Przy użyciu kategorii poetyki opisowej wnikliwie omawia związki jego utworów z literaturą popularną, ukazuje je na szerokim tle porównawczym. Odsłonięciu zależności towarzyszy świadomość roli tradycji literackiej i panujących w danej epoce konwencji. Książka stanowi interesującą lekturę nie tylko dla miłośników Sienkiewicza, ale także każdego czytelnika, który skłonny jest poddawać namysłowi swoje literackie przygody.

Agnieszka Kuniczuk-Trzcinowicz, Sienkiewicza talent i intuicja. Studia i szkice, Wydawnictwo Naukowe SCRIPTORIUM, Opole 2014 , s. 260.