Wilno. Przewodnik biograficzny Tomasa Venclovy–kulturowa panorama

Wilno jest ukochanym miastem poety Tomasa Venclovy. Niedawno - 13 czerwca 2013 roku dołączył do ścisłego grona honorowych obywateli tego miasta. Wyróżnienie to otrzymał za szczególne pisarskie upodobanie do utrwalania pulsującego życia grodu nad Wilią. Autor wydał już bedekery Wilno. Przewodnik (2001), Wilno i Troki. Przewodnik (2002) oraz eseje Opisać Wilno (2006). Publikacja Wilno. Przewodnik biograficzny jest kontynuacją tamtych prac, chociaż stanowi samodzielną książkę, którą określić można kulturową panoramą Wilna. Prezentuje w niej autor w chronologicznym układzie od średniowiecza poczynając, a na progu XXI wieku kończąc, sylwetki osób, które kształtowały historię miasta.

Venclova przyznaje wielokrotnie, że łączy litewski patriotyzm z polonofilią, wyraża zachwyt polską kulturą, uznanie wobec polskiej historii litewskich ziem. Swój encyklopedyczny rejestr postaci związanych z Wilnem dedykuje Czesławowi Miłoszowi, uznawanemu za głównego poetę Wilna w wieku dwudziestym, początkowo dystansującego się od nuty sentymentalnej, ale ostatecznie ulegającemu nostalgii i odnajdującemu stałą więź z rodzinnym miastem pomimo emigracyjnego zakorzenienia. Z Miłoszem łączy Venclovę podobna biografia – wyemigrował do USA, podąża ścieżką intelektualną - jest profesorem slawistyki Uniwersytetu Yale, poetą, tłumaczem, krytykiem, eseistą, publicystą.

Po klasycznym co do formy bedekerze, poświęconym ulicom i obiektom miasta, przyszedł czas na zaprezentowanie ludzkiego oblicza Wilna, czyli plejady osób, które wywarły piętno na obrazie miasta. W poprzednim przewodniku, jaki Venclova jest skłonny nazywać tomem pierwszym, znalazł się zarys historyczny Wilna od czasów najdawniejszych, aż do uzyskania przez Litwę członkostwa w NATO i Unii Europejskiej. Można uznać tom drugi za rozwinięcie tych zagadnień, w poprzednim z konieczności potraktowanych skrótowo. Z haseł encyklopedycznych wyłaniają się tutaj szczegółowe fakty z życia miasta, a ujęcie chronologiczne ułatwia orientację w poszczególnych okresach historycznych, oznaczonych jako najważniejsze etapy jego rozwoju.

Książka zawiera blisko sześćset haseł i ilustracji, które dają wnikliwy obraz cywilizacyjnych losów Wilna. Encyklopedyczna forma wsparta indeksami pozwala na indywidualne wędrówki po poszczególnych obszarach działań wybranych wilnian. Niewątpliwie jednak pełny obraz dziejów wielokulturowego miasta wyłania się z lektury całości, co pozwala potwierdzić spostrzeżenia autora, iż „Wilno niemal we wszystkich czasach było jakby Unią Europejską w miniaturze”. W galerii postaci, które wpływały pozytywnie, ale też negatywnie na bieg dziejów, są przedstawiciele wielu narodowości, w tym także, co stanowi specyfikę tego kręgu kulturowego, osoby, jakich tożsamość narodowa bywa określana niejednoznacznie.

Mozaika faktów zebranych w rysach biograficznych władców, magnatów, architektów, profesorów, lekarzy, wynalazców, kronikarzy, żołnierzy, powstańców, więźniów, nędzarzy, błaznów, awanturników i wielu innych kategorii to interesujący sposób na poznanie istotnych momentów z dziejów miasta. Zebrane ciekawostki odsłaniają nieznane fakty, pozwalają spojrzeć na Wilno z nowej perspektywy. Wskazania adresów miejsc, związanych z danymi postaciami, umożliwia realną wędrówkę ich śladami. Na podstawie haseł można skomponować trasy zwiedzania miasta, dzięki czemu obraz zaprezentowanych w książce postaci zyska pełniejszy obraz.

Przewodnik ma charakter subiektywny, co zaliczyć trzeba do jego atutów. Autor jako człowiek zaangażowany w dialog litewsko-polski, negatywnie ustosunkowany do stereotypów zachowuje bezstronność wobec prezentowanych elementów przeszłości i kultury Wilna. Istotną cechą spojrzenia Tomasa Venclovy jest sympatia do ludzi łączących narody i kultury, co uznaje za najważniejszy rys na duchu Wilna.

Tomas Venclova, Wilno. Przewodnik biograficzny, przełożyła Beata Piasecka, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2013, s. 408.