W mrokach ludzkiej natury. „Zło” Eagletona

W serii "Nowy Sympozjon" Wydawnictwa Czytelnik przybył nowy interesujący tomik, będący objawieniem ludzkiej myśli. Terry Eagleton przedstawił teorię zła w ujęciu szerszym niż zasięg, jaki osiągnęły dotychczasowe dyskusje na ten temat. Brytyjskiego myśliciela, literaturoznawcę, profesora literatury angielskiej interesuje współczesny status ontologiczny zła, ale dociekania prowadzi poprzez analizę problemu w zarysie historycznym. Sięga do zarania ludzkich wyobrażeń o złu, bada obrazy rzeczywistości odbite w literaturze i filozofii, uwzględnia wydarzenia współczesne. Z zestawienia rodzi się skłaniająca do namysłu interpretacja, będąca próbą objaśnienia mechanizmu rodzenia się zła i form, jakie przybiera.

O obecności zła w świecie toczy się odwieczna dyskusja. Książka
Eagletona wpisuje się zatem w rozległą badawczo sferę dociekań, od których ludzkość nie uwolni się najprawdopodobniej tak długo, dopóki trwać będzie. Bunt wobec zła stał się integralnym elementem istnienia ludzkiego, tak jak fascynacja złem, brzydotą, upiorami, wampirami, pierwiastkami, które stają się źródłem upadku czy zapaści ludzkiej tożsamości. Nie dziwi fakt, że człowiek pragnie piękna i dobra, ale od wieków rodzi zdumienie fakt, że ludzka egzystencja, napiętnowana koniecznością zmagania się ze złem w naturze świata, sama przysparza zła. Wiadomo, że są dwa źródła zła: charakter człowieka i okoliczności zewnętrzne, determinujące los ludzki. Jednak te wskazania dla autora eseju Zło okazują się niewystarczające.

Punktem wyjścia rozważań filozoficznych nad naturą zła jest refleksja nad zbrodnią, dokonaną przez dzieci. Torturowanie i zabójstwo małego dziecka przez dwóch dziesięciolatków to jedynie przykład zdarzenia, do jakiego dochodzi z inicjatywy niedorosłego człowieka. Podobnych historii nie brakuje. Doniesienia tego typu coraz wstrząsają opinią publiczną. Przedstawiona sytuacja staje się modelem, który Eagleton odnosi do innych powszechnie znanych objawów zła. W szczególny sposób uwzględnia dwudziestowieczne doświadczenia: realia faszyzmu, komunizmu, fundamentalizmu. Nad zagadnieniem podjętym przez autora ciąży zwłaszcza świadomość Holocaustu jako apogeum zła w historii niedawnej. Różnice w pojmowaniu zjawiska skłaniają go do uporządkowania dziejów myśli ludzkiej.

W nurcie dociekań pojawiają się rozważania nad motywami ludzkich zachowań. Eagleton ilustruje je przykładami z dzieł literackich, w jakich problematyka zła stanęła w centrum uwagi. W oryginalny sposób interpretuje utwory między innymi Williama Goldinga, George`a Orwella, Tomasza Manna, Milana Kundry, Jamesa Joyce`a, Grahama Greenne`a, Johna Miltona, Flanna O`Briena, a zwłaszcza Williama Szekspira w kontekście filozoficznym i historycznym. Zestawia na przykład Jagona z Otella z Adolfem Eichmannem. Głównym wsparciem rozważań jest psychoanaliza Zygmunta Freuda w odniesieniu do koncepcji teologicznej, ale odpowiedzi na dręczące pytania o przyczyny paradoksów egzystencji Eagleton szuka też u Augustyna, Tomasza z Akwinu, Jean Paul Sartre`a, Immanuela Kanta, Friedricha Nietzschego, Arthura Achopenhauera i innych myślicieli.

Esej o zgubnych powiązaniach między dobrem a złem w myśli ludzkiej wrasta w konteksty współczesnych zbrodni. Autor patrzy na nie z perspektywy biblijnej i naukowej, wydobywając różne aspekty polityczne, psychologiczne, społeczne zła. Studium stanowi podstawę do wysnucia wniosków dotyczących odwiecznych zachowań ludzkich. Penetracja dzieł prowadzi między innymi do spostrzeżeń na temat „mrocznych regionów”, z których rodzi się zło.

Jest nim przerośnięte ego – istota człowieka zawarta w „ciemnym centrum”, „niezdolna do namysłu nad sobą” i pozbawiona zdolności do miłości.
W świetle tego ujęcia dojrzewanie to proces uczenia się miłości. Jest to równoznaczne z dorastaniem do śmierci. Wzorem postawy człowieczej stają się męczennicy, którzy sami wychodzą naprzeciw śmierci w służbie innych. Złoczyńca traktuje innych instrumentalnie, wykorzystuje w imię bezwzględnego interesu własnego, jakim jest rekompensata braków wewnętrznych. Istotne w teorii Eagletona jest podkreślenie, że źródłem zbrodni jest dramatycznie doskwierająca niedoskonałość własnej egzystencji. Z tej skazy brały się bowiem różnorakie formy zła.

W trzech rozdziałach, wypełniających zwięźle opracowaną teorię, a w rezultacie składających się na niewielki pod względem obszerności tomik, Terry Eagleton rozwiązuje częściowo problem ustaleń, dotyczących istnienia zła w naturze człowieka. Wykład jego poglądów, uznawanych za kontrowersyjne, stanowi zaproszenie czytelnika do dyskusji nad tym, na ile jego wywód jest przekonujący. Apeluje o to autor wstępu i przekładu, Bogdan Baran.

Z pewnością książka spełnia zamierzone cele. Interesujące interpretacje dzieł literackich znanych wielu odbiorcom kultury skłaniają do konfrontacji z własnymi przemyśleniami i prowadzą do filozoficznego namysłu nad naturą zła. Jest to zasadniczy krok na drodze do jego wyeliminowania. Eagleton bowiem uważa, że o ile na uwarunkowania egzystencji człowiek wpływu nie ma, to może pokusić się o zmianę własnej natury.

Jedna z konkluzji warta jest szczególnego odnotowania. Stanowi rozwinięcie słynnego sformułowania z Nowego Testamentu, potraktowanego jako myśl przewodnia rozważań. Czytamy: „Jeśli ci, którzy ranią i wyzyskują, faktycznie nie wiedzą, co czynią (...), to bez wątpienia jest to raczej mizeria moralna niż skrajne łotrostwo”.

Terry Eagleton, Zło, przełożył i wstępem opatrzył Bogdan Baran, Czytelnik, Warszawa 2012, s. 148.
Znajdź nas na Google+