Bytom znany i nieznany cz.6 - Pałac w Szombierkach

Z historią pałacu w Szombierkach, obecnej dzielnicy Bytomia, nierozerwalnie związana jest postać jego pierwszego właściciela Karola Goduli. Urodził się on 8 listopada 1781 roku w Makoszowach w dzisiejszej dzielnicy Zabrza, w rodzinie Józefa i Franciszki z domu Hanisz. Ojciec był leśniczym i dzierżawcą majątków, mi.in. w Makoszowach, Ligocie Zabrskiej i Gaszowicach koło Rybnika, gdzie mały Karol mieszkał do czasu rozpoczęcia nauki. Naukę rozpoczął w szkole parafialnej w Przyszowicach. Do gimnazjum cysterskiego uczęszczał w Rudach Wielkich pod Raciborzem w latach 1793-1798, a do liceum w Szkole Głównej w Opawie.

Rolnik i przemysłowiec

Bystrość umysłu i chęć pracy pozwoliły mu na uzyskanie stanowiska skarbnika i rządcy we włościach hrabiego Karola Franciszka von Ballestrema, pana na Rudzie i Pławniowicach. A że posiadał zmysł organizacyjny i twórczy pozwalający mu na prowadzenie gospodarki rolnej i przemysłowej, wkrótce został zarządcą wszystkich dóbr swojego pryncypał. Do prac gospodarki rolnej wprowadził nowinki agrotechniki angielskiej, a w przemyśle wykorzystał żużel pocynkowy zalegający na hałdach, w ten sposób, że kupując go za niską cenę odsprzedawał go hutom z zyskiem.

Solidna i rzetelna praca w zarządzaniu ballestremowskim majątkiem hutniczo-kopalnianym, pozwoliła jednocześnie Goduli systematycznie powiększać swój majątek. W 1808 roku młody Godula był inicjatorem budowy jednej z największych w ówczesnym czasie hut cynku w Europie - "Carlshutte" w Rudzie. Z jego to inicjatywy hrabia Ballestrem zainwestował w Hutę "Karol", dopuszczając młodego zarządcę do inwestycji, a tym samym do partycypowania w kosztach i zyskach otrzymując udziały, tzw. kuksy*.

W myśl powiedzenia "pieniądz robi pieniądz"Karol Godula podjął się kolejnego przedsięwzięcia wspólnie z Franciszkiem Aresinem (mężem Marii z Domesów, dziedziczki pałacu w Miechowicach - materiał https://naszemiasto.pl/bytom-znany-i-nieznany-cz-4-zamek-w-miechowicach/ar/c1-4445140) w roku 1823 wybudował w Miechowicach kopalnię galmanu* "Maria", jedną z najbardziej dochodowych na Górnym Śląsku.

Właściciel ziemski

Dysponujący ogromnymi dochodami Godula, zwany w kręgach przemysłowych "królem cynku", zaczął inwestować w majątki ziemskie. W myśl prawa bowiem, nie posiadając dóbr ziemskich, nie mógł być wyłącznym właścicielem kopalń, ani hut. Stąd też po wybudowaniu w 1823 roku kopalni "Elisabethgrube" w Bobrku (obecnie pozostała tylko ulica św.Elżbiety) postanowił zakupić majątki ziemskie w 1826 roku - Szombierki i Orzegów (dzielnica Rudy Śląskiej) za kwotę 41,5 tysiąca talarów. W roku 1842 za sumę 33 tysięcy kupił Bobrek, a w sześć lat później Bujaków za 60,6 tysięcy talarów.

Godula kupując Szombierki zastrzegł, że gmina musi wybudować nową szkołę. Jak podaje Józef Larisch w "Magazynie Bytomskim VIII": "Pierwszy nauczyciel w Szombierkach, Heer, otrzymywał rocznie 50 talarów oraz 99 sągów* drewna, 1 korzec* żyta i korce jęczmienia. Dwór szombierski przeznaczał na utrzymanie nauczyciela 9 talarów oraz dawał wyżywienie i słomę dla jego trzody chlewnej. Każdy z kmieci płacił rocznie 2 talary, 4 srebrne grosze i 4 fenigi oraz dostarczał 8 garnców* żyta, 4 garnce jęczmienia i wiązek słomy po 15 funtów. Zagrodnicy i chałupnicy płacili połowę wyżej wymienionych stawek."
W 1829 roku Karol Godula w swoich dobrach przeprowadził uwłaszczenie chłopów, a dla robotników zaczął budować domy. W okresie wielkiej epidemii tyfusu i panującego w tym czasie głodu (1847-1848) udzielał pożyczek w zbożu i pieniądzu, które następnie umorzył (kwota około 6,5 tysiąca talarów). Jego robotnicy mogli korzystać z darmowej opieki lekarskiej, a budowany szpital powiatowy w Bytomiu otrzymał dofinansowanie. Nie skąpił także datków na cele kościelne.

Pałac w Szombierkach

Jak się przypuszcza pałac wybudowany w Szombierkach przez Karola Godulę stanął najprawdopodobniej w miejscu budowli niegdysiejszych właścicieli osady. Wszak pierwsze wzmianki o Szombierkach pochodzą z roku 1369, a w zapiskach z 1289 roku wspomniany jest rycerz Fridericus de Schonenburch, jednakże nie można potwierdzić czy pochodził on z Szombierek.

O samym pałacu wybudowanym w stylu neorenesansowym w latach 1841-45 do czasów obecnych nie zachowało się wiele zapisków. Najbogatszym materiałem wydają się być obrazy, ryciny i zdjęcia szombierskiej budowli. Przemysław Nadolski badacz dziejów Bytomia tak opisuje pałac: "Był to dwukondygnacyjny budynek z portykiem zwieńczonym tympanonem na głównej osi. Zaprojektował go królewski inspektor budowlany Feller z Gliwic. Pałac w latach następnych przebudowano, dodając z boku wieloboczną wieżę. Otaczał go niewielki park. Wnętrze było urządzone z przepychem, były tam gobeliny przedstawiające pejzaże i zwierzęta, sala lustrzana ogromnymi kryształowymi lustrami, starannie dobrane meble i tapety. Sale oświetlały wielkie kryształowe żyrandole, a na ścianach wisiały olejne obrazy. Wśród pokoi była obszerna sala bankietowa, biblioteka z bogatym księgozbiorem, chiński salon herbaciany i pokój różany." Całość wnętrz była utrzymana w modnym wówczas stylu biedermeier.
Tak pałac przetrwał do 2 lutego 1954 roku, gdy został podpalony prawdopodobnie przez żołnierzy radzieckich. W roku 1952 wyburzono resztki ruin i postawiono w tym miejscu przedszkole, wówczas kopalni Szombierki. W budynkach folwarcznych natomiast do końca lat sześćdziesiątych funkcjonowało Państwowe Gospodarstwo Rolne, po czym zaczęto je likwidować z uwagi na zabudowę pól uprawnych budownictwem mieszkaniowym. Z kolei w miejscu dawnej zabudowy gospodarczej wybudowano w latach 1984-86 Szkołę Podstawową nr45.

Testament

Według ówczesnych Godula był odludkiem, stroniącym od ludzi, nie cieszącym się ich sympatią.
Swoim majątkiem zarządzał bezwzględnie, wymagając od ludzi rzetelności i pracowitości, zwalczając pijaństwo. Do końca swych dni pozostał kawalerem, nie pozostawiając dziedzica. Co prawda byli siostrzeńcy, lecz jak przypuszczał, spory dotyczące spadku po jego śmierci doprowadzą do jego roztrwonienia. Stąd też w sporządzonym na krótko przed śmiercią testamencie, prawie cały majątek zapisał sześcioletniej Joannie Gryczik, wychowywanej przez jego gospodynię. Nie można pominąć faktu, iż dla swoich wszystkich pracowników zapisał 50 tysięcy talarów.

Zmarł 6 lipca 1848 roku we Wrocławiu (chorował na kamicę nerkową) i został pochowany na cmentarzu św. Wojciecha. Staraniem wychowanki Joanny, wówczas już hrabiny Schaffgotsch von Schomberg-Godula w roku 1909 szczątki Karola Goduli zostały sprowadzone do Szombierek i spoczywają do dzisiaj w krypcie kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa.
Majątek odziedziczony przez Joannę oszacowano na dwa miliony talarów, który wespół ze swym przyszłym mężem Hansem Ulrykiem von Schaffgotsch umiejętnie pomnażała.
W tym miejscu należy oddać sprawiedliwość historii bytomskich pałaców, nie zapominając o trzeciej budowli, zamku pierwszego Piasta bytomskiego, księcia Kazimierza. Nie ma do dnia dzisiejszego jednomyślności wśród historyków i archeologów, gdzie ów zamek stał. Historyk, profesor Jan Drabina lokalizuje piastowski zamek na obecnym placu Grunwaldzkim. Świadczą o tym znaleziska podczas prowadzonych prac archeologicznych.

*kuksy- imienny papier wartościowy, odmiana akcji, emitowany przez spółki górnicze
*talar- moneta srebrna o znacznej wartości, od 1821 roku równowartość 30 srebrnych groszy = 360 miedzianych fenigów,
*galman- ruda cynku
*sąg- jednostka objętości drewna około 4 m sześcienne
*korzec- jednostka objętości ciał sypkich licząca wówczas około 128 litrów
*garniec- jednostka objętości w tym czasie 4 litry

Na podstawie:
Bytomski słownik biograficzny - Jan Drabina
Schaffgotschowie - zmienne losy śląskiej arystokracji - Arkadiusz Kuzio-Podrucki
Magazyn Bytomski VIII - Józef Larisch