Bytom znany i nieznany

Z zachowanej XVI-wiecznej kopii aktu lokacyjnego miasta Bytomia, dowiadujemy się, że zasadźcą z woli księcia opolskiego Władysława, został niejaki Henryk „mąż dobrej sławy i cnotliwego obyczaju”. Otrzymał on w posiadanie 140 łanów flamandzkich wraz ze wsią Łagiewniki, wyłączając dotychczasowy gród na wzgórzu św. Małgorzaty, który najprawdopodobniej ze względu na swój mały obszar nie spełniał warunków wymaganych od nowego miasta.

Od podgrodzia

Życie w Bytomiu rozwijało się na długo przed jego lokacją, co jest dokumentowane w wielu aktach. Profesor Jan Drabina w „Szkicach z dziejów Bytomia” przytacza dokument Stolicy Apostolskiej z 1123 – 1125 roku, w którym kardynał Idzi przyznaje benedyktynom tynieckim prawo do pobierania opłat targowych i dochodów z karczm w Bytomiu.

Szybki rozwój podgrodzia wzmiankowany jest także w dokumencie papieża Innocentego II, Bulli gnieźnieńskiej z 7 lipca 1136 roku do arcybiskupa gnieźnieńskiego, Jakuba I. Wzmiankowana jest w nim wieś, położona niedaleko Bytomia o nazwie Zwersov z wieśniakami, kopaczami kruszców srebra i ołowiu, którymi handel odbywał się na placu targowym podgrodzia. Przeprowadzone prace archeologiczne w tym miejscu (obecny Rynek) potwierdziły występowanie na tym obszarze licznych grudek ołowiu.

Dochody z dwóch karczm i placu targowego w podgrodziu bytomskim, zachowane są w dokumencie z 26 maja 1229 roku, wystawionym w Perugii, w którym papież Grzegorz XI zatwierdził posiadłości dla klasztoru tynieckiego.

Dynamika rozwoju gospodarczego Bytomia okresu przedkolacyjnego, wydobywanie kruszców srebra i ołowiu, dogodne położenie na szlakach handlowych z Wrocławia do Krakowa, jak również do Cieszyna i na Węgry, a także systematyczny wzrost liczby mieszkańców sprawiło, że około roku 1231 książę opolski Władysław za zgodą biskupa krakowskiego Wisława z Kościelca , zezwolił na budowę kościoła pw. Najświętszej Marii Panny. Według Mikołaja Liebentala, prepozyta bytomskiego kościoła Św. Małgorzaty z początku XVI, nowa świątynia w znacznej części została doposażona z darów jego kościoła, jednak nie wyklucza także, iż książę Władysław mógł być fundatorem Mariackiej świątyni. Tenże książę Władysław w cztery lata po bytomskiej lokacji miasta na prawie magdeburskim, sprowadza do Bytomia franciszkanów do klasztoru Św. Mikołaja.

Do księstwa

W dwadzieścia siedem lat po nadaniu lokacji Bytomiowi, na przełomie 1281/1282 roku, książę opolski Władysław umiera. Skutkiem czego, księstwo jego podzielone zostało pomiędzy synów, tworząc cztery dzielnice. Jedną z nich w północno-wschodniej części księstwa obejmuje Kazimierz, ustanawiając księstwo ze stolicą w Bytomiu, w skład którego wchodzą kasztelanie: bytomska, kozielska, toszecka i siewierska.

Bytom był najstarszą, jak również najbogatszą miejscowością w tych okolicach, a obfitość srebrnego kruszcu wydobywanego tutaj i zasobność bytomskich mieszczan została przedstawiona przez prof. Jana Drabinę w „Szkicach z dziejów Bytomia”.
A tak zamożność mieszczan bytomskich opisuje Walenty Rożdzieński w " Officina ferraria abo huta y warstat z kużniami szlachetnego dzieła żelaznego":
"Tym kruszcem przedtym Bytom, póki był nie zginął, Srebrnym był zwan Bytomiem i tak wszędy słynął. W którym, mając srebra dość, mieszczanie k ozdobie Srebrne stopnie stawiali u swych łożnic sobie".

U schyłku XIII wieku, w 1299 roku książę Kazimierz sprowadził do grodu z Chorzowa bożogrobców, braci Zakonu Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Chrystusowego, budując im przy bramie krakowskiej hospicjum Św. Ducha. Podobnie jak ojciec, także i książę Kazimierz jeszcze za życia podzielił swoje księstwo pomiędzy dorastających synów. Zgon księcia Kazimierza 10 marca 1312 roku stał się ostatecznie przyczynkiem do podziału dzielnicowego ziem bytomskich, pomiędzy Władysława, który otrzymał księstwo kozielskie, Bolesław objął księstwo toszeckie, a Siemowit przejął księstwo bytomskie. Około roku 1315 Bolesław przekazuje swoje ziemie Władysławowi, gdyż udaje się na dwór węgierski Karola Roberta, gdzie obejmuje biskupstwo ostrzyhomskie wraz z kanclerstwem Węgier.

Jak podaje Jerzy Horwat w „Księstwie bytomskim i jego podziałach do końca XV wieku”, 21 lutego roku 1334 książę bytomsko-kozielski Władysław, zrzeka się za sumę czterech tysięcy grzywien praw do kasztelani kozielskiej na rzecz księcia raciborskiego Leszka. Układ taki przetrwał zaledwie do 1337 roku, kiedy to Władysław odkupił ziemie kozielskie po śmierci Leszka.

Jednakże w tym samym roku, 8 maja władca Bytomia sprzedaje księciu cieszyńskiemu Kazimierzowi księstwo siewierskie, co potwierdza dokument królewski Kazimierza Wielkiego z 22 września 1341 roku.

Ostatnim z Piastów bytomskich był Bolko, syn księcia Władysława, który władzę jako książę Bytomia i Koźla przejął około roku 1352 jeszcze za życia ojca. Okres panowania księcia Bolka jest bardzo krótki, gdyż kończy się wraz z jego śmiercią w I połowie 1355 roku. Rok ten przyjmuje się za kres siedemdziesięciu trzech lat istnienia i rozpoczęcia walki o podział spadku po księstwie bytomskim.

Grzywna - jednostka wagi, około 196,2 - 201,8 gram srebra
Łan - jednostka powierzchni, wynosząca około 16,7 - 17,5 ha
Prawo magdeburskie - przywilej arcybiskupa magdeburskiego Wichmana z 1188 oraz pouczenia (ortyle) wydawane przez ławników Magdeburga.
Zasadźca - osoba osadzająca miasto lub wieś w imieniu władcy