Elbląg XIII-wieczny - Grażyny Nawrolskiej podróż do źródeł

Myśl ludzka w sposób naturalny kieruje się zawsze ku temu, co było na początku. Usiłowania poznawcze, jakim patronować może renesansowe hasło Ad fontes! (Do źródeł!), prowadzą zatem do stawiania licznych pytań, na które odpowiedzi szukać trzeba nieraz z mozołem przez wiele lat. Badawcze przedsięwzięcia archeologiczne należą mimo to do zajęć pasjonujących i intrygujących. Należą też do spraw niezmiernej wagi, choć wydawać się może na pozór, że jest przeciwnie. Ich rola w poznawaniu historii jest nieprzeceniona. Pozwalają dotrzeć do wiedzy utrwalonej w głębokich warstwach ziemi, pomimo braku materiałów piśmiennych. Istotne dla zyskania wiedzy o dziejach kultury informacje ujawnić się mogą pełniej jedynie dzięki pracom wykopaliskowym.

Grażyna Nawrolska prowadziła prace archeologiczno-architektoniczne na Starym Mieście w latach 1980 - 2010, początkowo z mężem Tadeuszem, po jego śmierci sama kontynuowała dalsze badania. Wyniki badań przedstawiła w kilkudziesięciu publikacjach naukowych w kraju i zagranicą, popularyzowała historię Elbląga poprzez liczne wystawy. Wydana właśnie książka Początki Elbląga w świetle badań źródeł archeologicznych stanowi pierwsze syntetyczne, obszerne omówienie wyników dwóch dekad prac badawczych, prowadzonych na obszarze Starego Miasta. Pozyskane w trakcie działań wykopaliskowych materiały dały możliwość wejrzenia w nieznaną bliżej przeszłość, rysowaną do tej pory ogólnie, częściowo opartą na ustaleniach pośrednich. Metoda archeologiczna umożliwiła wiarygodne rozpoznanie procesu lokacji i rozwoju miasta w pierwszym wieku istnienia. Pozwoliła wejrzeć w sprawy gospodarki i kultury duchowej pierwszych mieszkańców.

Książka jest pracą doktorską, obronioną na Uniwersytecie we Wrocławiu, ale nie jest kierowana tylko do środowiska naukowego. Podczas promocji rozprawy w marcu 2013 roku w Ratuszu Staromiejskim, wzniesionym na fundamentach pierwszego gmachu pełniącego funkcje administracyjne, autorka wyraziła nadzieję, że z powodzeniem odpowiada ona na zainteresowanie każdego czytelnika, któremu bliskie są dzieje Elbląga. Wykład jest bowiem z założenia przejrzysty i zrozumiały, bogato zilustrowany, co unaocznia przedstawiane w nim zagadnienia. Publikacja jest w najwyższym stopniu godna uwagi ze względu na objaśnienie spraw szczegółowo nieznanych i nieopisanych, przedstawionych w oparciu o najnowsze interdyscyplinarne badania. Uwidacznia na podstawie odsłoniętych reliktów staromiejskich na dużej przestrzeni (badaczka wskazuje, że eksploracja objęła ponad 7 % obszaru) dokładny i namacalny obraz dawnego życia.

Do niezmiernie zajmujących kwestii należą wszystkie podjęte przez autorkę sprawy, gdyż są ze sobą ściśle powiązane. Zatem nawet osoby niezainteresowane do tej pory na przykład infrastrukturą techniczną, czyli wodociągami, studniami, latrynami, zaczynają dostrzegać w niej nie tylko element podziemnej struktury miasta, ale przede wszystkim sieć znaczeń, dotyczących codziennego życia mieszkańców. Każdy rozdział czytać można jak reportaż, dokumentujący znaleziska, z precyzją odnotowujący poszczególne etapy odkryć archeologicznych, a przez to ujawniający szczegóły życia w trzynastowiecznych realiach.

Książkę czyta się z niesłabnącym zainteresowaniem. Najpierw przykuwa uwagę zagadnienie lokacji miasta, a więc próba objaśnienia tak przyczyn, jak i okoliczności założenia grodu przy rzece Elbląg w strategicznym punkcie osadnictwa plemion pruskich, między Królewcem i Gdańskiem. Następne rozdziały prezentują obraz kształtowania się przestrzeni miejskiej, konstrukcji ulic, domów i najważniejszych obiektów użyteczności publicznej. Z opracowania wyłania się pierwotne centrum, którego Elbląg został pozbawiony w latach 40. XX wieku. Archeologiczna rekonstrukcja Starego Miasta odsłania ogrom wiedzy na temat średniowiecznego życia codziennego oraz dynamicznie rozwijającej się wówczas cywilizacji, jaka dała początek późniejszym unowocześnieniom, bazującym na pierwszych fundamentach.

Archeologiczne badania pozwoliły określić na przykład przeciętną długość życia, częstotliwość zgonów, styl życia. Odnalezione podczas wykopalisk na obszarze Starego Miasta przedmioty posłużyły do zobrazowania stosunków handlowych, stanu rzemieślniczego i gospodarczego nowego w średniowiecznej Europie ośrodka miejskiego. Niektóre odkrycia mogą budzić zdziwienie ze względu na wielowiekowe zatarcie jakichkolwiek śladów pierwotnego ukształtowania miasta. Od dawna nie było na obszarze Starego Miasta śladu zamku krzyżackiego, wybudowanego na siedzibę mistrza krajowego Zakonu, nie mówiąc już o cmentarzu przy kościele św. Mikołaja czy pręgierzu.

Szczególnie interesujące są wnioski, zwieńczające prace badawcze. Pozwoliły one zobaczyć XIII-wieczny Elbląg w kontekście innych miast europejskich, jego pionierskie znaczenie w północnej Europie doby średniowiecza. Z bogatej prezentacji aspektów dawnego życia wyłania się zasadniczo oblicze w dużej mierze nieznane. Zarysowana wizja jest w stanie utkwić w wyobraźni i nadać opisywanym sprawom realne kształty. Można wyrazić nadzieję, że w oparciu o dokumenty odkryć zaprezentowanych w książce Grażyny Nawrolskiej może powstać przynajmniej wirtualna rekonstrukcja wizualna trzynastowiecznego Elbląga.

Grażyna Nawrolska, Początki Elbląga w świetle badań źródeł archeologicznych, Stowarzyszenie Miłośników Truso, Elbląg 2012, s. 210.