Harcerstwo w konspiracji

Jeśli oczekujesz opisów brawurowych akcji w rodzaju Akcji pod Arsenałem to nie czytaj tego tekstu, zaśniesz przy drugim akapicie. Jeżeli głęboko wierzysz, że Szare Szeregi to kryptonim konspiracyjny Związku Harcerstwa Polskiego w czasie II wojny światowej – nie czytaj, możesz przeżyć szok. Jeśli szukasz gotowych odpowiedzi do pytań na biegu harcerskim – daruj sobie, tu ich nie znajdziesz. Jeśli mimo tych ostrzeżeń postanowiłeś przeczytać poniższy tekst zdaj sobie sprawę, że nie jest to kompendium wiedzy o harcerstwie w konspiracji, a jedynie niewielki przyczynek. Gdy zainteresuje Cię temat sięgnij do innych publikacji i czytaj je rozważnie, i unikaj uogólnień, bo historia konspiracyjnego harcerstwa składa się z setek, jeśli nie z tysięcy historyjek poszczególnych harcerzy i harcerskich jednostek.

Aby móc zrozumieć fenomen harcerskiej konspiracji należy cofnąć się o kilka lat i uświadomić sobie jak wyglądało harcerstwo w okresie międzywojennym.
Do 1939 roku ZHP był jakby federacją trzech organizacji: Organizacji Harcerek, Organizacji Harcerzy i Organizacji Przyjaciół Harcerstwa. Dwie pierwsze organizacje miały swoje władze w strukturach pionowych: Główna Kwatera, Komenda Chorągwi, Komenda Hufca. Ich podstawowymi jednostkami – podobnie jak dziś – były drużyny. Natomiast w Organizacji Przyjaciół Harcerstwa działali ludzie dorośli, którym na sercu leżało dobro Polski i przyszłość młodego pokolenia.

Jesienią 1938 roku w dniach poprzedzających inwazję na Zaolzie w Organizacji Harcerek oraz w południowych oraz centralnych chorągwiach Organizacji Harcerzy powołano Pogotowie Harcerek i Pogotowie Harcerzy, czyli postawiono w stan gotowości jednostki harcerskie, aby w wypadku rozpętania się wojny, członkowie ZHP wykonali zadania przewidziane dla nich przez władze wojskowe. W marcu 1939 roku w obliczu silnego zagrożenia ze strony Trzeciej Rzeszy Pogotowie „wojenne” Harcerzy ogłoszono w całej Organizacji Harcerzy.

I nadszedł czas wielkiej próby – 1 września 1939 roku. Harcerki i harcerze samorzutnie organizowali pomoc jednostkom wojskowym, służbom cywilnym, poszkodowanej ludności. Wielu na ochotnika zgłaszało się na front. Ale nie tylko….

I jeszcze jedna bardzo ważna sprawa. Terytorium II RP znalazło się pod dwoma okupantami (nie licząc czasowej okupacji litewskiej), ale tereny zajęte przez Niemcy należałoby podzielić na dwa terytoria: włączone do III Rzeszy (np. Pomorze, Wielkopolska, Śląsk), gdzie nie można było nawet spowiadać się po polsku oraz tzw. Generalne Gubernatorstwo, w którym w szkołach uczono - co prawda treści dopuszczone przez Niemców - ale w języku polskim. Dlatego kontakt ludności, w tym harcerzy, z różnych regionów okupowanej Polski był utrudniony.

Organizacja harcerek, praktycznie bez większego trudu przeszła do konspiracyjnej działalności. Organizacja Harcerek używała także konspiracyjnych kryptonimów: Związek Koniczyn i Bądź Gotów. Harcerki organizowały tajne nauczanie, w ramach działalności Rady Głównej Opiekuńczej (jedynej polskiej organizacji w GG działającej za przyzwoleniem okupanta) organizowały przytułki dla sierot i bezdomnych, świetlice, jadłodajnie. Jednym słowem wykonywały pracę u podstaw dla polskiego społeczeństwa, aby nie uległo wyniszczeniu i zdeprawowaniu.

Organizacja Przyjaciół Harcerstwa we wrześniu 1939 roku praktycznie przestała istnieć. Powód był bardzo prozaiczny. Należeli do niej ludzie dorośli, a więc część mężczyzn walczyła na froncie a potem przebywała w niewoli, inni byli aresztowani lub wysiedleni. Kobiety zaś musiały przejąć część męskich obowiązków w gospodarstwie domowym, szukać źródła utrzymania rodziny. Nie starczało czasu na działalność w harcerstwie, ponadto kontakty w większości zostały zerwane. A ci, co włączyli się w konspirację znaleźli się w „dorosłej” konspiracji.

Również w Organizacji Harcerzy nastąpiła spora dezorganizacja. Powód: większość kadry trafiła do wojska, niewoli lub zostali wysiedleni. Dlatego komendy hufców, chorągwi i GK po wrześniu 1939 roku były szczątkowe. Sieć kontaktów trzeba było odnawiać. Trwało to kilka lat.

O Szarych Szeregach, czyli Organizacji Harcerzy w konspiracji napisano wiele. Nie będę tego powtarzać. Zwrócę tylko uwagę, że w Sz.Sz. w różny sposób znalazły się także harcerki (np. siostra harcerza), które najczęściej w jednostkach Sz.Sz. pełniły funkcje sanitariuszek i łączniczek.

A co z konspiracją całego ZHP? No cóż, przewodniczący ZHP dr Michał Grażyński (będący w cywilu wojewodą śląskim) uciekł z ewakuującym się rządem. Ale w dniu 27 września, w przeddzień kapitulacji Warszawy (jak podają niektóre źródła, w mieszkaniu Aleksandra Kamińskiego) spotkali się przebywający w Warszawie członkowie Naczelnictwa ZHP i postanowili o przejściu Związku Harcerstwa Polskiego do konspiracji. Jednocześnie wobec opuszczenia kraju przez Grażyńskiego powierzono funkcję Przewodniczącego ZHP ks. hm. Rp Janowi Mauersbergerowi. Postanowiono także powołać na funkcję Naczelnika Harcerzy hm. Floriana Marciniaka, który przybył z Wielkopolski (przedwojenny Naczelnik Harcerzy hm. Zbigniew Trylski przebywał już w obozie dla internowanych na Węgrzech).

Oddolne inicjatywy harcerek i harcerzy były często niezależne od władz wyższych. Nawiązywanie kontaktu przez wysłanników konspiracyjnych Głównych Kwater z niektórymi jednostkami trwało nawet kilka wojennych lat. Nie do wszystkich zdołano dotrzeć. Niektóre inicjatywy przybrały samodzielną, autonomiczną formę. Tak było z Tajnym Hufcem Harcerzy w Gdyni. Byli tak dobrze zakonspirowani, że uniknęli aresztowań, pomimo, że była wielka wsypa w gdyńskich Szarych Szeregach.

Na zakończenie jeszcze jedna informacja. Przed wojną w harcerstwie działali instruktorzy o różnych preferencjach politycznych. W latach trzydziestych od władzy zostali odsunięci zwolennicy ruchu narodowego. Po wybuchu wojny, gdy osłabły więzy formalne, postanowili oni stworzyć swoją organizację, w której kładziono głównie nacisk na wychowanie moralne. Uważali oni, że wojna w każdym wymiarze jest zła i demoralizująca. W ten sposób powstało Harcerstwo Polskie, noszące kryptonim Hufce Polskie. Działalność tej harcerskiej organizacji ograniczała się w praktyce do terenu Warszawy. Hufce Polskie w ostatniej chwili, po wybuchu Powstania Warszawskiego, włączyły się do walki narodowowyzwoleńczej.

Koniec II wojny światowej pozwoliło na ujawnienie się konspiracyjnego harcerstwa, ale nowy układ polityczny dał początek nowej harcerskiej konspiracji. Możesz o tym przeczytać tutaj.