„Inne życie”. Żywot Jarosława Iwaszkiewicza w pełnej odsłonie

Biografia Jarosława Iwaszkiewicza, napisana przez Radosława Romaniuka - Inne życie, wydaje się być naturalną konsekwencją badań autora nad spuścizną pisarza. Zaowocowały one poprzednio szeregiem publikacji, w których opracowaniu miał on udział. Były to dzienniki, listy, szkice Iwaszkiewicza, a więc materiały, które stanowią podstawę źródłową każdej biografii. Trzeba jednak zauważyć, że w tym przypadku pojawiało się opracowanie nadzwyczaj rzetelnie, szczegółowo je eksploatujące. Książka jest niezwykłe skrupulatną interpretacją dokumentów, co pozwala poznać życie pisarza we wszystkich aspektach: rodzinnym, uczuciowym, towarzyskim, społecznym i politycznym, a przede wszystkim twórczym. Rozważania przybliżają proces powstawania literatury, która rodziła się w szarej codzienności, wśród wydarzeń banalnych, ważnych i tragicznych. Edycja została zilustrowana szeregiem portretów z archiwum rodzinnego.

Nowa biografia Jarosława Iwaszkiewicza nie rozczaruje czytelnika, gdyż stanowi pełne ujęcie spraw jego żywota i twórczości. Część faktów, jakie udało się autorowi ustalić, była dotąd mało znana, część została ukazana w nowym świetle. W toku opowieści odsłania się jednak przede wszystkim osobowość pisarza takiego, jaki jawi się w przekazach źródłowych. Wnikliwy, rozbudowany komentarz autora biografii ułatwia orientację w przedstawionych sytuacjach, przynosi pełne oświetlenie poruszanych kwestii. Stanowi to o istotnej wartości pracy, która nie poprzestaje na przedstawieniu danych, ale poddaje je również interpretacji. Interesujące są zwłaszcza uwagi psychologiczne, kreślące główne rysy pisarza jako człowieka. W wywodzie autorskim znać doskonałe rozpoznanie uwarunkowań losu Iwaszkiewicza. Badacz znajduje we wczesnych doświadczeniach autora Oktostychów czynniki, które zadecydowały o jego późniejszych decyzjach i wyborach.

Radosław Romaniuk skupia się na najistotniejszych miejscach, zdarzeniach, co sprawia, że opowieść mimo jednolitości w przedstawianiu procesu dojrzewania pisarza eksponuje punkty zwrotne w jego życiu. Część pierwsza kończy się w momencie bez wątpienia granicznym, bo w przeddzień wybuchu II wojny światowej, w sierpniu 1939 roku, kiedy Iwaszkiewicz miał czterdzieści pięć lat. Z szeregu rozdziałów wyłania się zatem w chronologicznym układzie lat przedwojennych sugestywny obraz epoki, w której atmosferze pisarz osiągnął dojrzałość. Druga część, jak można wnioskować, ujmować będzie drugą połowę jego życia, kolejne cztery dziesiątki lat, jakie przypadły na wojnę i okres powojenny. Lektura pierwszego tomu zapowiada równie dociekliwą analizę dalszego biegu życia pisarza.

Czytelnik utworów Jarosława Iwaszkiewicza znajdzie w biografii pióra Radosława Romaniuka interesujące dane na temat ich genezy. Pozwala to obserwować proces twórczy artysty, który zaczyna się od dziecięcej fascynacji Trylogią Henryka Sienkiewicza, czytaną na Ukrainie, w otoczeniu, które uzmysławiało kształt przedstawionego w niej życia, następnie owocuje w luźnych ramach grupy Skamander. W opisie tego gwałtownego procesu widać, jak przeżyte zdarzenia stawały się osnową utworów literackich, a spotkani ludzie przeobrażali w ich bohaterów. Wtajemniczenie w kulisy tworzenia to nie tylko prezentacja anegdot, ale ujawnienie źródła zapisanych w utworach refleksji. Poznanie ludzkiego oblicza twórcy – jego upodobań, trosk, przeżyć pogłębia obraz pisarza, jaki wyłania się z wierszy, opowiadań, powieści, sztuk scenicznych, szkiców. Jest to o tyle istotne, że zasadniczą treścią twórczości Iwaszkiewicza jest dążenie do rozwikłania tajemnicy życia ludzkiego.

Jak ujawnia Radosław Romaniuk, zasadnicze światło na doświadczenia pisarza i sposób przeżywania przez niego świata rzucają choćby opowiadania Panny z Wilka i Brzezina. Analiza związków między głównymi bohaterami a ich twórcą prowadzi badacza do interesujących interpretacji utworów, a także ujawnienia w nich osobistych dla pisarza znaczeń. Odczytuje doświadczenie pobytu Wiktora Rubena w Wilku jako figurę namysłu Iwaszkiewicza nad własną drogą życia. Wydaje się, że ten aspekt znaczeniowy wydobywa się także z ostatniej sceny adaptacji filmowej opowiadania Panny z Wilka w reżyserii Andrzeja Wajdy. Nałożone na twarz bohatera spojrzenie samego pisarza, wówczas 85-letniego, pozostającego u kresu swego życia, nabiera szczególnych znaczeń, zwielokrotnia odczucie kontaktu z osobistym nurtem refleksji na temat przemijania.

W jednej z refleksji Jarosława Iwaszkiewicza zapisanej w Pannach z Wilka uprzytomnia on, że „wszystko musi utonąć w przepaści lat minionych i nigdy już nie będzie wyjaśnione”. Krąg doznań, wrażeń, zachowań, myśli, rozmów nie zostanie nigdy odtworzony w całej pełni. Można się zbliżyć do obrazu przeszłości, który tkwi głęboko pod powieką w pamięci, ale odzyskanie jest nieosiągalne. Podczas lektury książki Radosława Romaniuka odnosi się jednak wrażenie, że rzeczywistość nie jest zupełnie utracona. Dzięki zachowanym wielu źródłom, choćby listom, które córka pisarza Maria nazywa „protezą pamięci”, można odtworzyć minione kształty życia. Wysiłek badawczy i sztuka interpretacji autora biografii pozwalają wywołać świat utracony w ułamkach, uchwycić jego nastrój. Wszystko, co wypełniało młodość pisarza, odtworzone zostało plastycznie i wyraziście, tak iż opowieść daje trwały obraz rzeczywistości minionej.

Radosław Romaniuk, Inne życie. Biografia Jarosława Iwaszkiewicza, tom I, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2012, s. 620.