Osobliwe „zabawy Lalką” – leksykon „powieści z krainy arcydzieł”

Lalkanależy do kręgu „powieści z krainy arcydzieł”. Tak zakwalifikował ją wybitny znawca dzieła, profesor Józef Bachórz, który opracował tę powieść dla edycji Biblioteki Narodowej i poświęcił jej pokaźną ilość studiów, w części wydanych niedawno pod tytułem Spotkania z Lalką. Mendel studiów i szkiców o powieści Bolesława Prusa (2010).

W wywiadzie przeprowadzonym przez Dorotę Gacek w audycji radiowej w programie drugim: „Zakładka literacka” w maju 2012 r. profesor objaśnił, że Lalka jako „rzetelne arcydzieło” „otwiera się przed czytelnikiem na problemy, których on sam w danym czasie doświadcza”. W gawędzie Józef Bachórz zarysował wybrane własne perturbacje związane z badaniem warsztatu pisarza, by przypomnieć, że „interpretacja Lalki jest niekończącym się zadaniem”. (Audycji można wysłuchać pod adresem: http://www.polskieradio.pl/8/529/Artykul/596501,Powiesc-z-krainy-arcydziel- )

Zadania interpretacyjne powieści Bolesława Prusa podejmowane są od przeszło stu lat przez szerokie grono badaczy. W trwającym Roku Bolesława Prusa do rąk czytelnika trafiła kolejna pozycja poświęcona Lalce. To zbiorowe dzieło zespołu badaczy, wytrawnych znawców tematu, m.in. profesorów: Józefa Bachórza, Aliny Kowalczykowej, Grażyny Borkowskiej, Jerzego Fiećko, Anny Janickiej, Krzysztofa Kłosińskiego, Jacka Leociaka, Jarosława Ławskiego, Jakuba A. Malika, Zbigniewa Mikołejko, Aleksandra Nawareckiego, Tomasza Sobieraja, Wojciecha Tomasika.

Promocja Leksykonu "Lalki" odbyła się (jak można było tego oczekiwać) w miejscu powieściowego sklepu Stanisława Wokulskiego – w Głównej Księgarni Naukowej im. Bolesława Prusa na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie w maju, w gorącym okresie maturalnym, po tym, jak przystępujący do egzaminu tegoroczni abiturienci zmagali się (najczęściej) właśnie z analizą i interpretacją fragmentu Lalki.

„Zabawy Lalką”, jak czytamy we wstępie Krzysztofa Kłosińskiego do Leksykonu "Lalki”, książeczki nad spodziewanie niewielkiej w stosunku do powieści, jakiej dotyczy, to jeden ze sposobów recepcji „w wykonaniu dostojnych autorytetów polonistyki, którzy sobie tę Lalkę niekiedy z rąk wyrywali”. Opracowana pod redakcją Agnieszki Bąbel i Aliny Kowalczykowej publikacja jest zaproszeniem do zabawy każdego, kogo świat Lalki zaintrygował, kto chce spojrzeć na poruszane w niej kwestie szerzej i głębiej. Na pewno jej adresatami są miłośnicy powieści. Każde zawarte w leksykonie hasło prowadzi ku odkrywaniu nowych znaczeń. „Daje mu więc – czytamy dalej wstępne uwagi - coś więcej niż natychmiastowy wgląd, jakby za jednym kliknięciem komputerowej myszki: przyjemność płynącą z pokusy, jaką stwarza ciekawość”.

Faktycznie, leksykon ma pobudzić do pogłębienia lektury powieści, a nie ją zastępować. Nie ma słownikowego charakteru, lakonicznie ujmującego wiadomości. Nie znajdziemy w nim treści typowych dla bryków czy innych form uprzystępniających uczniom podstawowe informacje, które uzyskuje czytelnik już podczas pierwszego czytania powieści. Owszem, jest w stanie je wydobyć również z treści leksykonu, ale zyskuje więcej.

Wśród zaproponowanych haseł nie ma rejestru wszystkich postaci, zaludniających świat powieści (a jak podaje Józef Bachórz samych fikcyjnych nazwanych imiennie bohaterów jest sto pięćdziesiąt sześć), jak też wykazu zdarzeń, w jakie są one uwikłane, a które zazwyczaj są przywoływane podczas streszczania utworu. Natomiast jest szereg pojęć kluczowych dla interpretacji dzieła. Nie zabrakło wśród nich prezentacji głównych figur powieściowych, ale ich przedstawienie ma charakter oryginalny, nade wszystko powiązany z problematyką powieści.

W poszczególnych odsłonach, które czyta się z pogłębiającym się zainteresowaniem, odsłaniane są realia epoki nie tylko z okresu dwóch lat:1878 i 1879, kiedy rozgrywa się akcja Lalki. Uzyskuje się pojęcie o tym, jak podróżowano, jakie pijano alkohole, w jaki sposób zaspokajano potrzeby higieniczne i kulturalne, czym zajmowali się mieszkańcy Warszawy, okolic czy Paryża. Wybrane szczegóły z powieści stanowią punkt wyjścia do szerokich obserwacji. Nie brakuje ważnych kwestii społecznych, moralnych, obyczajowych, gospodarczych, a nawet politycznych, o jakich toczy się w powieści dyskusja.

Hasła noszą piętno swoich autorów, wśród których znajdziemy przedstawicieli świata naukowego starszego i młodszego pokolenia. Odzwierciedlają indywidualny styl badaczy, kryją zaś rezultaty ich naukowych dociekań. Uprzystępnienie tej wiedzy, zawartej w obszernej literaturze przedmiotu, czyni z leksykonu nie tylko podręczny przewodnik po świecie przedstawionym powieści, ale daje także wgląd w jej naukowe odczytania. Biorąc pod uwagę fakt, że w radykalnie okrojonym spisie lektur, jaki obowiązywać będzie w szkołach ponadgimnazjalnych od września br., powieść Bolesława Prusa się szczęśliwie ostała, popularnonaukowy Leksykon "Lalki" może stać się istotną pomocą w szkolnej polonistyce.

Leksykon „Lalki”, pod red. Agnieszki Bąbel i Aliny Kowalczykowej, Fundacja Akademia Humanistyczna i Instytut Badań Literackich, Warszawa 2011, s. 194.

Znajdź nas na Google+