Otwieranie sezamu - historia sztuki w pismach Gombricha

Ernst Hans Gombrich, austriacki historyk sztuki, uważany jest za mistrza, który doskonale łączy pasję i erudycję z umiejętnością przekazu wiedzy w sposób zajmujący, logiczny, przejrzysty i wyrazisty. Autor popularnej monografii O sztuce (The Story of Art) oraz zbiorów esejów, m. in. Sztuka i złudzenie (Art and Illusion), Zmysł porządku (The Sense of Order) potrafił wspaniale naświetlić zjawiska kultury, jakie zazwyczaj wywołują u odbiorców niezwykłe wrażenia, a jednocześnie skłaniają do refleksji. Jego studia i szkice zaliczane są do przełomowych dzieł w dziedzinie historii sztuki.

Zaprezentowany w tomie Pisma o sztuce i kulturze, opracowanym przez znawcę przedmiotu, Richarda Woodfielda, wybór wypowiedzi, wykładów i esejów Gombricha doskonale wprowadza w świat jego myśli o sztuce. Jedenaście rozdziałów stanowi trzon najważniejszych tekstów, dotyczących najbardziej charakterystycznych zagadnień, jakie zajmowały tego znawcę sztuki, świetnego badacza, metodologa i krytyka. Reprezentatywny charakter zbioru podkreśla tytuł oryginału angielskojęzycznego: The Essential Gombrich (1996). Wśród poruszanych tematów znalazły się kwestie związane z psychologią percepcji, naturą przedstawiania, interpretacją obrazów, kulturą popularną, związkami sztuki z tradycją, wartościami cywilizacji, problemami teorii i metody, ideami postępu, symbolizmem i znaczeniem w sztuce. Całość stanowi niezwykle bogaty pod względem merytorycznym tom studiów.

Redakcję naukową nad polskim przekładem Pism, wydanych w 2011 roku w wydawnictwie Universitas, objęła Dorota Folga-Januszewska. Oprócz niej nad tłumaczeniem pracowało jeszcze czterech tłumaczy: Sonia Jaszczyńska, Małgorzata Wrześniak i współpracownicy Kamila Csernak oraz Katarzyna Włodkowska. Publikacja otrzymała wyjątkowo elegancką oprawę edytorską, tak więc mimo że nie posiada ilustracji kolorowych, lecz czarno-białe, sprawia wrażenie wydania albumowego. Została oparta na szesnastym wydaniu brytyjskim, poprawionym, poszerzonym i wzbogaconym o nowe opracowanie graficzne.

Zbiór studiów został skomponowany w sposób, zapewniający czytelnikowi rozpoznawanie zagadnień w logicznym porządku, ilustrującym poszczególne sfery zainteresowań Gombricha. Ponadto do każdego studium został dołączony wyczerpujący redaktorski komentarz, wskazujący jego powiązanie z innymi różnymi tekstami. Bibliograficzne noty ułatwiają orientację w dorobku pisarskim i myślowym autora oraz jego obecności w kulturze. Poszerzają prezentację jego pism o informacje o tekstach nieuwzględnionych w antologii. Rzec można, iż autor opracowania z pieczołowitością prowadzi przez poszczególne nurty myśli badacza, by przekonać o ich spójności i fundamentalnym znaczeniu.

Uzasadnionym posunięciem było rozpoczęcie zbioru od Szkicu autobiograficznego. Pozwoliło to poznać uwarunkowania zainteresowań badacza, płaszczyzny jego aktywności i miejsca, z jakimi był związany, okoliczności powstania poszczególnych dzieł oraz rozwoju jego pasji. Następne rozdziały stanowią już zapis rozważań, w jakich autor daje wyraz swoim spostrzeżeniom i poglądom. Szkic, wprowadzający na ścieżki życiowe uczonego, wywołuje zainteresowanie zagadnieniami, jakie zapowiada. Ostatni rozdział ma postać podsumowania poruszanych we wszystkich tekstach wątków, a jednocześnie nawiązuje do otwierającego szereg wypowiedzi szkicu. Powraca w nim kluczowe zagadnienie źródła inspiracji naukowych wyborów. Finalny tekst W hołdzie, będący przemówieniem dziękczynnym autora, nosi znamiona osobistej wypowiedzi, która podobnie jak wspomnienie dzieciństwa w szkicu początkowym wskazuje na silne zespolenie życia uczonego ze sztuką, co jest, jak wiadomo, istotą pasji. Takie ujęcie wykracza poza akademicki wykład i czyni autora bliskim i zrozumiałym.

„Historię sztuki można opisać jako podrabianie kluczy służących do otwierania tajemnych zamków naszych zmysłów, do których oryginalny klucz ma jedynie natura” – napisał w jednym z interesujących ustępów Gombrich. Właśnie w takie klucze pragnął on wyposażyć odbiorców swoich pism czy wykładów. Otwierając przed nimi poszczególne skarby sezamu, ujawniał nieprzebrane bogactwo dzieł, które są wytworem człowieka. To obrazowe porównanie można zinterpretować także szerzej, a więc zauważyć, iż dzięki pogłębionej kompetencji człowiek zyskuje wgląd w sfery rzeczywistości niedostępne w przypadku prozaicznej egzystencji.
Widoczna w rozważaniach pasja, wyrażająca się już wstępną uwagą uczonego, iż minione dzieje oferują wartościowe przejawy ludzkiej działalności w sferze kultury, sprawia, że poszczególne wykłady czyta się jak intrygujące opowieści. Gombrich zaznacza, iż jego zdaniem zajmowanie się tą sferą ma istotne znaczenie dla dobra ludzkości. Istotnym rysem jego spojrzenia na sztukę jest głębokie przeświadczenie o potrzebie poznania tradycji. Zamierzchłe formy sztuki określał jako fundament późniejszej nauki i filozofii. Podkreślił ten aspekt jego wywodów autor wprowadzenia, Richard Woodfield, gdy stwierdził, że „dla Gombricha świadomość przeszłości jest warunkiem cywilizacji”.

Książka Pisma o sztuce i kulturze sygnowana jest adnotacją, iż stanowi podręcznik akademicki, zatem kierowana jest do studentów nauk humanistycznych. Jednak z uwagi na przystępność wykładu jest pozycją szczególnie wartą poznana także przez miłośników sztuki, bądź tych, którzy nie poprzestają na jej kontemplacji, ale często zagłębiają się w jej tematykę i problemy funkcjonowania w kulturze.

E. H. Gombrich, Pisma o sztuce i kulturze, wybór i opracowanie Richard Woodfield, przekład Dorota Folga-Januszewska, Sonia Jaszczyńska, Małgorzata Wrześniak we współpracy z Kamilą Csernak i Katarzyną Włodkowską, redakcja naukowa Dorota Folga-Januszewska, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2011, s. 624.

Znajdź nas na Google+