„Przerabianie XIX wieku” - dialogi współczesne z epoką minioną

Zbiór studiów, zawartych w publikacji pod tytułem „Przerabianie XIX wieku” pod redakcją Ewy Paczoskiej i Bartłomieja Szleszyńskiego, stanowi objaw trwałego współcześnie, jak wyznają ich autorzy, zafascynowania epoką kultury, funkcjonującej przed ponad stuleciem. Perspektywa oddalenia, która z reguły pozwala weryfikować dawne krytyczne oglądy zjawisk kulturowych, wyznacza badaczom szereg nowych zadań interpretacyjnych. Rodzą się one pod wpływem zachodzących zmian, ale przede wszystkim ze względu na konieczność przeciwstawienia się tym nurtom współczesnym, które zwykły upraszczać czy zniekształcać dorobek dziewiętnastowiecza.

W imieniu autorów zebranych prac redaktorzy we wstępie oświadczają: „czuliśmy się powołani do analizy utworów, które odnoszą się do tak bliskiej (i dobrze znanej) epoki”. Przekonują, że artykuły „mają być też w pewnym sensie przeciwwagą dla niedoceniania kultury tego stulecia przez badaczy współczesnych”. Konieczność utrwalania pamięci o lekturach XIX wieku jest według badaczy niezbędna z uwagi na nieznaną przyszłość. Objaśniają: „w sposoby obrazowania przeszłości wpisują się rytmy przemian społecznych i kulturowych (niekoniecznie podążając bezpośrednio za historią wyrażaną przez daty wydarzeń politycznych, co w wielu artykułach zawartych w tej książce jest wyraźnie widoczne)”.

W publikacji otrzymujemy studia nauczycieli i ich uczniów: Grażyny Borkowskiej, Małgorzaty Kosmali, Łukasza Książyka, Leny Magnone, Ewy Paczoskiej i Bartłomieja Szleszyńskiego. Odrębne artykuły, nieskładające się w żadnym razie na monograficzne ujęcie analiz dzieł reprezentatywnych dla wieku XIX, układają się w trzy zespoły rozpoznań naukowych: Czytania, Spotkania i Zabawy. Wybór omówionych zagadnień zależał od pola zainteresowań poszczególnych badaczy. Najobszerniejszą część książki wypełnia kwestia dialogowania literatury współczesnej z dziełami XIX wieku.

W nocie wydawniczej czytamy: "Autorzy niniejszego opracowania wychodzą z założenia, że literatura w szczególny sposób zapisuje nowe formy rzeczywistości i doświadczenia kulturowe. Dlatego przy pomocy analiz tekstów literackich identyfikują niektóre zmiany zachodzące w kulturze współczesnej. Idą niejako po śladach pierwszych badaczy antropologii kultury, która rodzi się właśnie pod koniec XIX wieku jako samodzielna dyscyplina humanistyki. Patronują im zaś Cyprian Norwid i Bolesław Prus - specjaliści od polskiej formy oraz Stanisław Brzozowski i Karol Irzykowski- poszukiwacze dróg wyjścia dla kultury polskiej dotkniętej kompleksem niższości".

Wśród poruszonych tematów są zjawiska intrygujące historyków literatury, ale także czytelników. Należy do nich przypadek twórczości Marii Komornickiej, która w ostatnich latach – jak zauważa Ewa Paczoska – „stała się przedmiotem tak wielu interpretacji, że można tu mówić o zjawisku ich swoistej nadprodukcji”. Krytyczny przegląd tych stanowisk interpretacyjnych staje się polem określenia wyzwań badawczych. Interesujące w analizie przypadku jest uwzględnienie recepcji współczesnej na przykładzie akcji ulotkowej przeprowadzonej przez radomskich gimnazjalistów w celu poinformowania mieszkańców miasta o Komornickiej.

Pojemna formuła tytułowa pozwala uwzględnić omówienie twórczości nie tylko dziewiętnastowiecznej, ale przede wszystkim współczesnej. W centrum uwagi znalazła się eseistyka Andrzeja Mencwela, powieści Elizy Orzeszkowej, Bolesława Prusa, Aleksandra Świętochowskiego, powieści Jerzego Krzysztonia, Leopolda Tyrmanda, Magdaleny Tulli, Jacka Dukaja, eseje Andrzeja Stasiuka i innych. Ciekawym zagadnieniem jest również analiza gier komiksowych, odwzorowujących elementy dawnej kultury. Odczytania przestrzeni dziewiętnastowiecznej w zjawiskach współczesnych prowadzą autorów studiów do odpowiedzenia sobie na pytanie, czy omówione dialogi i gry są ważne
w ich mniemaniu dla kultury. Bez wątpienia odpowiedzi na szereg pytań w związku z poszczególnymi przykładami przekształceń zjawisk dziewiętnastowiecznych przez twórców współczesnych udzielać będą też czytelnicy. Można przyjąć, że podzielą oni opinię badaczy, iż można mówić współcześnie o globalnej modzie na XIX wiek.

"Przerabianie XIX wieku. Studia pod redakcją Ewy Paczoskiej i Bartłomieja Szleszyńskiego", Wydawnictwo PIW, Warszawa 2011, s. 288.