„Siedziby wielkich Polaków” Barbary Wachowicz tom II. Ostoje

W albumowej szacie wydawnictwa Świat Książki Barbara Wachowicz zaprezentowała ważne na mapie Polski domostwa sławnych twórców kultury. Dwutomowa edycja „Siedziby wielkich Polaków” to zbiór fascynujących opowieści o domach, zamieszkiwanych przez wybitne postacie, a obecnie muzea, zachowujące kształty minionego życia. Zabierając w podróże do wyjątkowych miejsc, autorka przybliża historię mieszkańców i kreśli koleje losu ich majątków. W tomie pierwszym Od Reja do Kraszewskiego przedstawiła ośrodki literackie dawnej Polski, jej literackie kolebki oraz miejsca, gdzie polska literatura wzbijała się na szczyty mistrzostwa. Tom drugi zabiera na szlak domów, które funkcjonowały niedawno, zaledwie przed wiekiem czy półwieczem.

Czytaj także: „Siedziby wielkich Polaków” Barbary Wachowicz tom I. U źródeł

W tomie "Od Konopnickiej do Iwaszkiewicza" czytelnicy wędrują zatem do tych szańców tradycji polskiej, które zostały powołane u progu XX wieku. Jest to wyprawa do siedzib czołowych pisarzy polskich i kompozytora, którzy swym siedzibom nadali kształt, współcześnie odtworzony i pielęgnowany. W kolejnych odsłonach pojawiają się kolejno: Żarnowiec Marii Konopnickiej, Wola Okrzejska i Oblęgorek Henryka Sienkiewicza, Kąśna Ignacego Jana Paderewskiego, Harenda Jana Kasprowicza, Ciekoty Stefana Żeromskiego, Kołaczkowo Władysława Reymonta, Bronowice Włodzimierza Tetmajera i Stanisława Wyspiańskiego, Russów Marii Dąbrowskiej i Stawisko Jarosława Iwaszkiewicza.

Barbara Wachowicz opowiada o dziejach domostw wybitnych Polaków, kreśląc dramatyczne losy ludzkie, uwikłane w historyczne przełomy. Reporterską wędrówkę do kolejnych miejsc ilustrują liczne wyznania, wspomnienia, wypowiedzi bohaterów. Autorka wplata w swoje gawędy lotne poetyckie frazy, aforystyczne spostrzeżenia, cytuje dokumenty, co nadaje reportażom walorów dokumentalnych i artystycznych zarazem. Przywołania pozwalają odzwierciedlić światy, w jakich żyli wielcy Polacy, określić charakter przestrzeni, z którą czuli się emocjonalnie związani. W istotny sposób wspomaga autorkę ikonografia dokumentalna epoki. W książce, podobnie jak w tomie pierwszym jest dużo odkryć, ciekawostek historycznych, ściśle związanych z chwilą współczesną, frapujących przyczynków. Wszystkie składają się na piękną całość – opowieść o Polsce dostojnej, godnej.

Miejsca ukazane w tomie drugim „Siedzib wielkich Polaków” różni zasadniczo od tych naszkicowanych w tomie wcześniejszym okoliczność dziejowa, związana z losem ziemiaństwa w Polsce. Cezurę taką stanowił rok 1863, kiedy to po powstaniu styczniowym nastąpiły procesy degradacji majątków szlacheckich. Podział na dwa tomy zdaje się odpowiadać temu faktowi. W pierwszym tomie pojawiają się siedziby rodowe, dziedziczone z dziada pradziada. Majątki, w jakich zamieszkiwali twórcy żyjący i tworzący na przełomie wieków XIX i XX, nie pochodziły z zapisów testamentalnych ich przodków. Były to najczęściej dary narodowe, chaty chłopskie lub domostwa nabyte za fundusze uzyskane z pracy twórczej.

Może dziwić nieco fakt, że przegląd siedzib zaczyna się od Żarnowca, nie zaś Oblęgorka, który był pierwszym w dziejach narodu polskiego darem dla pisarza, będącym uhonorowaniem jego pracy twórczej. Można przypuszczać, że to przestawienie wynikało z chęci wydobycia z zapomnienia dworku Marii Konopnickiej poprzez zaakcentowanie jego istnienia na karcie tytułowej. Nie ulega bowiem wątpliwości, że Muzeum w Oblęgorku należy do najsławniejszych i najpopularniejszych w kraju. Znajduje się w pierwszej piątce muzeów pod względem frekwencji, wymieniane często zaraz po Wawelu. Zdecydowanie mniej znany jest skromniejszy niż Oblęgorek dar narodowy dla Marii Konopnickiej. Niemniej pisarka nakreśliła więzy przyjaźni łączące autora Trylogii z poetką.

W szkicach uwzględniających zasadniczo biograficzne wątki właścicieli siedzib autorka wydobywa fakt, że tworzyli w nich oni ogniska życia literackiego, które w konsekwencji oddziaływania na rzesze stawały się placówkami edukacji prawdziwie obywatelskiej. Przedstawia historię domostw w pełnym zarysie, a więc dzieje odzyskiwania tych majątków i ich odrestaurowywania, koleje losu spadkobierców. Odtwarzając kształty niegdysiejszego życia, pokazuje jego ślady we współczesnym nurcie codziennej egzystencji. Zrozumiałym jest to, że w warunkach zaborów i w okresie wojennym domy wybitnych Polaków były ostoją kultywowania przeszłości i krzewienia idei wyzwolenia kraju. Okazuje się, że niemniej istotną rolę strażnic polskiej kultury i pamiątek narodowych odgrywają również dziś.

Barbara Wachowicz, Siedziby wielkich Polaków. Od Konopnickiej do Iwaszkiewicza (gawędy), Świat Książki, Warszawa 2013, s. 432.