„Spotkania z Tadeuszem Konwickim” – w kręgu histerii i nadziei

Książka Nasze histerie, nasze nadzieje. Spotkania z Tadeuszem Konwickim jest przede wszystkim interesującą przygodą intelektualną z nieprzeciętnym twórcą kultury, intelektualistą, mistrzem ironii i autoironii. Sam pisarz, godząc się na to opracowanie swoich wypowiedzi, użył określenia album biograficzny, co wymaga pewnego dopowiedzenia. Przyjęło się wyobrażać sobie album jako księgę bogato ilustrowaną, publikację zawierającą reprodukcje, fotografie, uzupełnione komentarzem objaśniającym. Otóż książka zredagowana przez Przemysława Kanieckiego nie ma nic wspólnego z tego typu wydaniem. Pojawiają się wprawdzie ilustracje – są nimi satyryczne rysunki Mieczysława Piotrowskiego, lecz ani nie zdominowały one przekazu słownego, ani nie odgrywają zasadniczej roli w publikacji. Stanowią jedynie dyskretny komentarz do wielonurtowej opowieści Tadeusza Konwickiego, pełnią więc funkcję podobną jak uczestnicy rozmów z pisarzem.

Określenie album biograficzny można łączyć w tym wypadku z pojęciem pamiętnika, notatnika, szkicownika artysty. Księga ta utrwala zapisy z różnych lat z ciągu półwiecza – lat 1954 – 2010. Układ większości wypowiedzi jest chronologiczny, jednak zdarzają się odstępstwa, podyktowane kontekstem problemowym. Zestawienie wypowiedzi na ten sam temat z różnych momentów życia dodatkowo wzbogaca przekaz. Retrospekcje mają służyć pełnemu zobrazowaniu trzech dekad twórczych pisarza i reżysera, jego działalności artystycznej zamkniętej tymczasowo w roku 1995. Spojrzenia wstecz nie zaburzają jednolitości autobiograficznej opowieści, wspartej na najważniejszych filarach jego dorobku. Orientację zresztą ułatwia szczegółowe kalendarium, dołączone do zbioru wywiadów. Książka mimo że składa się z pewnego wyboru tekstów, stanowi pewną całość pod względem zasadniczym, czyli zamierzonej rekonstrukcji biografii artystycznej autora Kompleksu polskiego i Małej Apokalipsy.

Redaktor Przemysław Kaniecki we wstępie formułę album biograficzny uznaje za nadzwyczaj trafną. Trzeba bowiem zauważyć, że istotnie z ciągu zgromadzonych wypowiedzi wyłania się całościowy portret człowieka. Został on jednak odmalowany słowem i odnosi się do jego wnętrza. Portret ten nie jest jednowymiarowy, więc zaszła potrzeba dostrzeżenia jego zwielokrotnienia. Jednocześnie w zaprezentowanych rozmowach ujawnił się obraz rzeczywistości, w jakiej były one toczone. Obraz człowieka nierozłącznie spaja się bowiem ze światem, w jakim żyje. Bohater tomu powiedział o sobie, że jest człowiekiem „stworzonym przez epokę pieców wojny i prawdziwe okrucieństwa, a nie literackie”, co istotnie zaważyło na sposobie postrzegania przez niego egzystencji i zadań sztuki.

Wśród autorów wywiadów znaleźli się w kolejności prezentacji: Tadeusz Lubelski, Janina Szymańska, Krystyna Nastulanka, Joanna Szczęsna, Tadeusz Sobolewski, Andrzej Markowski, Beata Sowińska, Elżbieta Sawicka, Michał Komar, Elżbieta Smoleń-Wasilewska, Krystyna Garbień, Andrzej Werner, Adam Michnik, Jacek Fuksiewicz, Alicja Iskierko, Przemysław Czapliński, Maciej Mazurek, Jerzy Pilch, Anna Frajlich, Barbara Henkel, Jerzy Jaruzelski, Jerzy Szperkowicz, Barbara Hołub, Janusz Majcherek, Tadeusz Olszański, Małgorzata Terlecka-Reksnis, Alicja Winnicka, Zbigniew Taranienko, Wanda Wertenstein, Konrad Eberhardt, Edward Zyman, Konrad J. Zarębski, Roman Dziewoński, Piotr Dziewoński, Anna Bikont, Kalina Błażejowska.

Zbiór kilkudziesięciu wywiadów oraz notatek z różnych okresów działalności twórczej Tadeusza Konwickiego prezentuje go jako twórcę kultury, ujawnia kulisy zamysłów i decyzji artystycznych. Trudno przecenić wartość tego źródła, pozwalającego zapoznać się z wypowiedziami rozproszonymi, często trudno dostępnymi, a kluczowymi dla poznania autorskich interpretacji sztuki i rzeczywistości. Można zapoznać się z okolicznościami powstania powieści Mała Apokalipsa czy filmu Lawa, ale także poznać zapatrywania na adaptację Kroniki wypadków miłosnych Andrzeja Wajdy.

Jednak książka w istotnym zrębie złożona z uwag, komentarzy, refleksji, rozważań na różne tematy zyskuje jeszcze dodatkowy atut. Prezentując pewne poglądy, opinie, zapatrywania skłania do refleksji i inspiruje do podjęcia dialogu. Spojrzenie przez pryzmat doświadczenia wybitnego twórcy ukazuje rzeczywistość kulturalną w jej złożoności, zatem wyposaża w szerokie horyzonty poznawcze, niekiedy burzące stereotypowe przekonania na przykład na temat zjawisk kultury w PRL-u.

Wartko płynące rozmowy koncentrują się na literaturze i filmie, lecz siłą rzeczy dotykają zagadnień społecznych, politycznych, historycznych, ekonomicznych, a także osobistych. Trudno wskazać problemy, których w wywiadach zabrakło. Zatem bogata zawartość treściowa poszczególnych wypowiedzi okazuje się interesująca dla każdego czytelnika. Znajdzie on w tomie szereg myśli o charakterze aforystycznym, ale również sporo hipotez i twierdzeń, wobec których zechce się ustosunkować. Nie bez racji w tytule księgi zostały wyeksponowane pojęcia „histerii” i „nadziei” – z tych stanów ludzkich wyłania się kultura, z tego wszystkiego, co człowieka dręczy i nurtuje.

Jak powiedział Tadeusz Konwicki w jednym z wywiadów:

Sztuka jest formą zapisu wiedzy o nas samych. Wszystko inne – to rzeczy towarzyszące. Literatura stanowi w pewnym sensie encyklopedię ludzkości. Utrwala wszystkie nasze cechy – piękne i szpetne.

Refleksje pozwalają, jak dalej czytamy, przyjrzeć się sobie, odkryć i zbadać siebie. Recenzowana książka zdecydowanie ułatwia to osobiste przedsięwzięcie.

Nasze histerie, nasze nadzieje. Spotkania z Tadeuszem Konwickim, z rysunkami Mieczysława Piotrowskiego, wybór i układ Przemysław Kaniecki, Wydawnictwo ISKRY, Warszawa 2013, s. 444.