W kręgu fenomenu - „Sienkiewicz na ekranie”

X Muza, jak wiadomo, najwcześniej sięgnęła po dzieła Henryka Sienkiewicza, uznanego za najlepszego scenarzystę wśród pisarzy. Zanim w roku 1966 roku rozgorzała na łamach „Kultury” dyskusja „Czy i jak ekranizować Sienkiewicza?”, widzowie zapamiętale od półwiecza oglądali w kinie adaptacje jego dzieł. Na problemowe pytanie nie można było odpowiedzieć negatywnie, chociaż zdarzali się reformatorzy kultury przeciwni takim przedsięwzięciom. Kiedy w następnych latach zaczęły powstawać kolejne filmy na podstawie twórczości Sienkiewicza, wszelkie działania z tym związane urastały do rangi narodowych wydarzeń. Za każdym razem ogół odbiorców ogarniała sienkiewiczomania.

Próbą uchwycenia fenomenu zjawiska odbioru adaptacji filmowych dzieł Sienkiewicza jest wydana właśnie książka Sienkiewicz na ekranie. Dokumentacja recepcji filmowej. Halina Kosętka, autorka pracy, składającej się z krótkiego rysu historycznego oraz obszernego bibliograficznego wykazu publikacji prasowych, towarzyszących adaptacjom, przedstawiła materiał ilustrujący niezwykłą popularność filmowych wersji dzieł Sienkiewicza. Wybrana przez badaczkę metoda pozwala zobaczyć wymiar i charakter zjawiska. Jego nadzwyczajność polegała na tym, że w tym wypadku media nie tyle wywoływały zainteresowanie adaptacjami, co odpowiadały na powszechne zapotrzebowanie opinii publicznej na informacje o nich. Zależność ta skutkowała nie tylko lawinową ilością materiałów prasowych, ale także szerokim ich występowaniem. Niemal wszystkie tytuły prasowe na bieżąco uczestniczyły w projektach filmowych.

Nietrudno zdać sobie sprawę z istnienia ogromu rozproszonych w rocznikach czasopism tekstów, jeśli pamięta się okoliczności powstawania Ogniem i mieczem Jerzego Hoffmana czy Quo vadis Jerzego Kawalerowicza. Nie było gazety, w której by nie zamieszczono zdjęć z planu filmowego, by nie relacjonowano postępów prac realizatorów. Doskonale to zjawisko odzwierciedlają zapisy bibliograficzne, w których przewijają się najrozmaitsze tytuły prasowe, niekoniecznie specjalistycznych czasopism filmoznawczych takich, jak „Film”, „Kino”, „Ekran”, ale także gazet codziennych, pism popularnych, a także periodyków tematycznie poświęconych innym dziedzinom, jak np. „Gazeta Bankowa”, „Żołnierz Polski”, „Konie i Rumaki”, „Gość Niedzielny”. Nie brakuje też adresów internetowych. Zarejestrowanie wszystkich materiałów wydaje się zadaniem iście benedyktyńskim.

Publikacja Sienkiewicz na ekranie zawiera wykaz 1034 różnorodnych tekstów, od notatek po wydania książkowe, wśród nich między innymi wypowiedzi krytycznych, recenzji, wywiadów, reportaży, sprawozdań z planu zdjęciowego, informacji o konkursach, omówień, analiz specjalistycznych, artykułów naukowych i popularnonaukowych. Zbiór służyć może jako przewodnik dla osób zainteresowanych poznaniem funkcjonowania adaptacji filmowych na kanwie twórczości Sienkiewicza w świecie medialnym, a w dalszej kolejności w szerszym odbiorze. Zbiór stanowi niezbędny wstęp do badań, dotyczących recepcji filmów Sienkiewiczowskich, ich miejsca w kulturze. Materiał ten łączy się zatem z wieloma innymi przedsięwzięciami medialnymi, towarzyszącymi premierom filmów, takimi jak nowe wydania dzieł literackich ilustrowane kadrami filmowymi, edycje płyt z muzyką filmową, albumy, wystawy, spotkania, wieczornice, biesiady i imprezy towarzyskie.

Przewodnik bibliograficzny po adaptacjach filmowych utworów Henryka Sienkiewicza wzbogaca materiał ilustracyjny. Zdjęcia z filmów są istotnym składnikiem książki, bo nie tylko stanowią ilustrację adaptacji filmowych, ale stają się potwierdzeniem ogromnego poruszenia, jakie wywoływały projekty filmowe na podstawie Sienkiewiczowskich powieści. Obok kadrów z Fototeki Filmoteki Narodowej w Warszawie znalazły się zdjęcia fotoreporterskie Wiesława Adamika, który relacjonował wydarzenia z planów zdjęciowych, a na tej podstawie realizował wystawy fotograficzne. Niektóre z jego zdjęć są wyeksponowane w wystroju wnętrz Hotelu Trylogia w Zielonce pod Warszawą, obiektu, będącego wyrazem fascynacji filmową Trylogią Sienkiewicza w ujęciu Jerzego Hoffmana.

Wokół osoby i pisarstwa Sienkiewicza wyrosła obfita literatura. W tym rejestrze bogato przedstawia się zbiór tekstów na temat adaptacji filmowych na podstawie jego dzieł. Lawinę tekstów prasowych wywoływał każdy projekt filmowy. Przy tej okazji Sienkiewicz stawał raz „na piedestale”, innym razem „pod pręgierzem” (parafraza tytułu artykułu Jana Zbigniewa Słojewskiego z „Kultury” 1963 nr 6). Przekonanie o magii jego opowieści było jednak stałym elementem publicystycznego oddźwięku. „Zali te cudne sprawy wymyślił Sienkiewicz?” – cytowała Stefana Żeromskiego Barbara Wachowicz na okładce "Filmu" z 1974, w roku, kiedy triumfy odnosiła ekranizacja Potopu Jerzego Hoffmana.

Do redakcji pism trafiały nieraz listy czytelników potwierdzające czar prozy. „Dorwałem się do Trylogii mając 12 lat. Żarłem ją bez tchu, w nocy przy świetle księżyca, bo matka gasiła lampę” – pisał jeden z czytelników „Kultury”, Stanisław Dębowski. Nie był to głos odosobniony. Pokolenie, które gremialnie czytało utwory Sienkiewicza od najmłodszych lat, przyjmowało następnie poszczególne ich adaptacje z ostrożnością, dyskutowało o trafności wyobrażeń reżyserów. Krytyczny odbiór dokumentują różnorodne publikacje, których rejestr znalazł się w książce Haliny Kosętki.

Autorka bibliografii podzieliła materiał na bloki poświęcone poszczególnym adaptacjom. Przypomina także najstarsze realizacje, czasem zaginione, uwzględnia nawet takie, które pozostały w sferze projektów. W określonym porządku znalazły się następujące filmowe adaptacje: Szkice węglem, Janko Muzykant, Na jasnym brzegu, Bartek Zwycięzca, Hania, Ta trzecia, Komedia z pomyłek, Latarnik, Quo vadis, Krzyżacy, Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, W pustyni i w puszczy, Rodzina Połanieckich. Przejrzystość zestawienia została uzyskana za sprawą chronologicznego układu, co pozwala obserwować intensywność zainteresowania filmowym Sienkiewiczem w poszczególnych latach.

Jak się można spodziewać, największy zbiór materiałów został zgromadzony w odniesieniu do Ogniem i mieczem Jerzego Hoffmana. Swoistą ogniemimieczomanię poświadcza znamienny dla osób zaangażowanych w ten projekt przykład Krzysztofa Łukaszewicza, który na wieść o filmowaniu Ogniem i mieczem porzucił swoje życie, by dołączyć do ekipy realizatorów. Na temat pierwszej części Trylogii mamy w książce aż 452 dokumenty, co stanowi niemal połowę całego zbioru. Ten blok zaświadcza o szczególnej atmosferze, jaka wytworzyła się dzięki walce Jerzego Hoffmana o filmowe Ogniem i mieczem. Na fali filmowej sienkiewiczomanii powstała przecież polska ekranizacja Quo vadis Jerzego Kawalerowicza i nowa adaptacja W pustyni i w puszczy Macieja Dutkiewicza i Gavina Hooda, a miały pojawić się kolejne dwie adaptacje Krzyżaków.

Trzeba przyznać, że śledzenie zapisów bibliograficznych może być pasjonującą lekturą, chociaż stanowi tylko pierwszą odsłonę wieloaktowej historii. Zachęca do wgłębienia się w jej szczegóły, co z kolei jest wejściem w świat pasji i namiętności.

Halina Kosętka, Sienkiewicz na ekranie. Dokumentacja recepcji filmowej, zdjęcia ze zbiorów Fototeki Filmoteki Narodowej w Warszawie i Archiwum Redaktora Wiesława Adamika, Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, Kraków 2012, s. 240.
Znajdź nas na Google+