Wokół „W pustyni i w puszczy” - lustro arcydzieła

Zaryzykować można twierdzenie, że w sto lat po wydaniu W pustyni i w puszczy nie ma człowieka w Polsce, który nie słyszał o tej powieści. Jej popularność w ostatnich latach spotęgowały dwie adaptacje filmowe, zaświadczające zarazem o jej atrakcyjności. Wielu czytelników starszego pokolenia zalicza ją do rejestru najciekawszych lektur. Bywa, że pojawiają się pozytywne wrażenia także wśród współczesnych dzieci i młodzieży, mimo że nie można już mówić o jej powszechnym zakorzenieniu w wewnętrznych bibliotekach młodego pokolenia.

W pustyni i w puszczy, jedyna powieść Henryka Sienkiewicza dla młodzieży, będąca późnym owocem jego afrykańskiej podróży, uznawana jest za ostatni wzlot talentu pisarza w schyłkowym okresie jego twórczości. Utwór ten traktowany był przezeń jako dopełnienie dorobku pisarskiego. Autor Trylogii był rozkochany nie tylko we własnych dzieciach: Henryku Józefie i Jadwidze Marii, którzy w roku powstawania powieści młodzieżowej byli już dorośli (syn miał lat 20, córka 19), ale darzył sympatią i przyjaźnią również inne dzieci, w interesie lub obronie których występował nieraz publicznie.

Pisarz uznał, iż należy zadbać o artystyczne wzbogacenie dziedziny piśmiennictwa dla nich przeznaczonej. „Każdy powieściopisarz – objaśniał młodej przyjaciółce, Wandzi Ulanowskiej - powinien, podług mego zdania, choć raz w życiu coś i dla dzieci napisać”. Ten zamiar nosił w sobie dość długo, o czym donosił redakcji warszawskiego dziennika: „Postanowiłem sobie koniecznie już przed laty napisać coś kiedyś dla dzieci i obecnie przyszła właśnie na to pora”.

Wanda, 9-letnia adoptowana córka prawnika, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, przyjaciela Sienkiewicza, Bolesława Ulanowskiego (proces adopcji zakończył się sto lat temu, 8 lutego 1913 r.), odegrała w dziejach tworzenia W pustyni i w puszczy szczególną rolę eksperta dziecięcego. To właśnie ona była pierwowzorem 8-letniej bohaterki – Nel, od której – przyznawał pisarz – „pożyczyła oczu”. W domu ciotki małej przyjaciółki, jak głosi relacja, trafić miał na książkę dla dorastającej młodzieży – Gwiazdę przewodnią Joanny Gould, która go zainspirowała do wykreowania opowieści o Stasiu i Nel.

Wyjątkowa w dorobku pisarza powieść osiągnęła sto lat, co skłoniło szerokie grono badaczy do podjęcia dyskusji nad światem w niej przedstawionym, artystycznymi wartościami, a także procesem powstawania, wokół którego narosły rozmaite legendy, a w ostatnim czasie także sensacyjne opowieści. Na trzydniowej sesji, jaka odbyła się w listopadzie 2008 r. w Warszawie, w Instytucie Badań Interdyscyplinarnych „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego pojawiły się nowe interpretacje, uwzględniające zarówno kontekst epoki Sienkiewicza, jak i współczesne perspektywy naukowe. Przedstawione także zostały studia ukazujące szeroki kontekst literacki, historyczny, socjologiczny. Nowe spojrzenia ujawniły interesujące szczegóły, które umykają podczas lektury utworu.

Kręgowi zagadnień, związanych z recepcją, w tym funkcjonowaniem W pustyni i w puszczy jako lektury szkolnej, poświęcono szczególną uwagę, wyodrębniając je w osobną część. Rozważania nad tymi kwestiami, skrzętnie zarejestrowane, pozwalają zaobserwować, w jakiej różnorodności odczytań powieść młodzieżowa Sienkiewicza wędrowała przez stulecie. Niezwykle poważnie została potraktowana sprawa coraz częściej podnoszonych przeciwwskazań wobec W pustyni i w puszczy jako lektury szkolnej. Wnikliwa analiza, uwzględniająca recepcję tekstu w Rosji, na Ukrainie i na Litwie, ukazała niuanse sporów wokół pedagogicznej i edukacyjnej roli utworu.

W artykule wstępnym profesor Jerzy Axer zdiagnozował status powieści jako „lektury nostalgicznej” i „lektury elitarnej”. Odnosząc się do zaistniałych przemian zachodzących z pokolenia na pokolenie, stwierdził, że mimo kryzysu czytelnictwa w ogóle oraz przekształceń kulturowych, eliminujących dzieła literatury pięknej z doświadczeń zbiorowości, warto dyskutować o W pustyni i w puszczy. Wieloaspektowa dyskusja obecna podczas obrad, następnie przedstawiona w obszernym tomie potwierdza tezę, że powieść (w myśl założenia: „dyskutować” – „to znaczy uznać książkę za arcydzieło”) jest arcydziełem, gdyż umożliwia refleksję, zachowuje swoje znaczenia. Zapis licznych głosów dowodzi, iż wiele spraw pozostało jeszcze nierozstrzygniętych.

Ważnym elementem książki Wokół „W pustyni i w puszczy” jest aneks zawierający odpowiedzi respondentów ankiety skierowanej do badaczy literatur. Nie udało się uzyskać głosów przedstawicieli innych profesji, także dziennikarzy, niemniej zgromadzone wypowiedzi na temat współczesnych interpretacji powieści (oskarżeń o seksizm, rasizm, kolonializm) oraz własnego do niej stosunku dają interesujący przegląd rozmaitych doświadczeń i różnych zapatrywań. Szczególną wartość mają opowieści wspomnieniowe z dzieciństwa, ukazujące z perspektywy dojrzałej niezmiennie pozytywny jej wpływ na rozwój młodego człowieka.

Zbiór wielu tekstów, w których prezentowane są subiektywne, indywidualne opinie, także krytyczne, stanowi odbicie trudnej sytuacji w edukacji i kulturze współczesnej. Podjęte kontrowersje niewątpliwie pobudzają do dalszych dyskusji. Z wielości stanowisk badawczych wyłania się jednak niepodważalna okoliczność, że powieść W pustyni i w puszczy nadal żyje, budzi żywe emocje, skłania do dyskusji, otwiera na szereg ważnych zagadnień, nie tylko związanych z egzotycznym kontynentem afrykańskim.

Wokół „W pustyni i w puszczy”. W stulecie pierwodruku powieści. Koncepcja Jerzy Axer i Tadeusz Bujnicki, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2012, s. 660.