Zielska zdrowe i pożywne. Marzanka wonna

Przytulia wonna inaczej marzanka wonna, barwica wonna, majownik, marzanna, tabaka leśna (Galium odoratum (L.) Scop., syn. Asperula odorata L.; rodzina: marzanowate (Rubiaceae).

Bylina niedrewniejąca, o pełzających kłączach, żywo zielona. Liście skupione po 6-10 w okółkach, cienkie, jajowate, lancetowate lub łopatkowate, górne wąskoeliptyczne, ostro zakończone. Kwiaty białe, 4-krotne, zebrane w luźne, szczytowe podbaldachy. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Czyli teraz właśnie!

Występuje w cienistych lasach liściastych, na siedliskach grądowych i w dąbrowach, o glebach zasobnych, gliniastych, nieco węglanowych. Spotykana w ogrodach, gdzie traktowana jest jako gatunek ozdobny oraz w uprawie doniczkowej. Na stanowiskach naturalnych prawem chroniona. Dawniej zaliczana do odrębnego rodzaju marzanka (Asperula L.)

Ziele marzanki pozyskiwane w pełni kwitnienia jest surowcem leczniczym, działającym uspokajająco, rozkurczowo, sprzyjającym przemianie materii, moczopędnym i aseptycznym. Stosowane m. in. przy nieżytach jelit, bezsenności, nerwobólach i nerwowości.
Dzięki zawartości kumaryny, wydziela silny, miły zapach, szczególnie po przywiędnięciu. Smak objawia gorzkawy. Znajduje użycie w wiosennych kuracjach witaminowych oraz służy do sporządzania aromatycznych, alkoholizowanych napojów domowych. W Niemczech niemal wytępiono marzankę dla sporządzania z niej zaprawy do słynnego wina mozelskiego.
Z wina oraz marzanki powstaje starodawny napój majowy (Maiwein, Maitrank) inaczej zwany Vinum Asperule. Receptura sięga wczesnego średniowiecza. Sporządzano go zalewając wierzchołkowe pędy marzanki białym winem wytrawnym w dodatkiem cukru. Słynął również niemiecki likier Waldmeister. W Stanach Zjednoczonych popularny jest poncz marzankowy z mieszaniny brandy, wina i likieru benedyktyńskiego.

We Francji z marzanki zaparza się ulubioną herbatkę, a zielona aromatyzuje się szampany. W Szwajcarii dodaje się ją do koniaków i likierów. W Niemczech podstawę popularnych namiastek herbaty stanowią fermentowane liście jeżyn, suszone kwiaty lipy z dodatkiem mięty pieprzowej, melisy i marzanki wonnej. W Polsce także znane są domowe herbatki ziołowe złożone z wziętych w jednakowych porcjach: ziela marzanki, melisy i liści jeżyn albo malin, uprzednio sfermentowanych albo z kwiatu lipy, liści poziomki, mięty pieprzowej, marzanki wonnej, kłącza perzu.

Świeżego ziela używa się do aromatyzowania maseł i past do smarowania pieczywa, zup zielonych, ziołowych i warzywnych, chłodników, sosów ziołowych i białych - szczególnie beszamelowego - sałatek ziołowych, sałatek ziemniaczanych, dań z drobiu, cielęciny, potraw mącznych oraz marynat do mięs. Przytulia wonna jest cenioną przyprawą do ciast, cukierków, lemoniad i kremów winnych, kruszonów - zwanych majowymi lub marzankowymi - soków owocowych, kompotów, koktajlów bezalkoholowych, legumin, galaretek (marzankę zalewa się sokiem owocowym, a następnie dodaje żelatyny), napojów i puddingów mlecznych, kisieli, marmolad jabłkowych. Ususzona stosowana bywa do aromatyzowania sosów, zup, potraw rybnych i warzywnych, herbat i tytoniu. Świeże pędy można również marynować z zalewie octowej aby używać jako pikantnego dodatku do zup, sosów i sałatek albo przechowywać dłuższy czas po zblanszowaniu i zasoleniu. Podprażone nasiona marzanki stanowiły niegdyś surogat kawy. Uwaga!: Długotrwałe używanie marzanki wonnej może spowodować zawroty i bóle głowy oraz doprowadzić do uszkodzenia wątroby. Jest niebezpieczne dla kobiet ciężarnych!

Poncz „Mai-Bowle".

W maju, tuż przed rozkwitnięciem, zerwać delikatną roślinkę: asperula odorata, używaną w stanie świeżym do sporządzania ponczów majowych, na zabawach leśnych i ogrodowych. Zmieszać z 4 flaszkami białego, lekkiego, węgierskiego wina (uważać, aby nie było kwaśne), jedną flaszkę dobrego, czerwonego (ale nie cierpkiego) i tyle cukru, aby wino nie było ani kwaskowate, ani też za słodkie, dać potem marzankę i niech naciąga, póki wino nie nabierze dosyć aromatu. Potem wyjąć marzankę, przecedzić, domieszać flaszkę szampana i podać zaraz [R. Makarewiczowa, Praktyczne przepisy.., 1926].

Majowy kruszon z marzanki

3 butelki białego wina, 1 butelka szampana, kilkanaście łodyżek marzanki z kwiatami.
W wysokim naczyniu umieścić przywiędnięte łodygi marzanki, ogonkami do góry, zalać butelką białego wina, tak aby nie sięgało miejsc ścięcia. Po upływie 3 godzin ziele wyrzucić, dodać kolejne 2 butelki wina, a przed samym podaniem butelkę oziębionego szampana.
Na podstawie: Barbara i Adam Podgórscy, Polski zielnik kulinarny, Poznań 2004

Współautor artykułu:

• Barbara Podgórska