Zwolnieni z odpowiedzialności za nasze czyny? Determinizm

W ten sposób definiował on pojęcie wolności, będącej jednym z centralnych terminów w dyskusji o
kompatybilizmie i inkompatybilizmie. Rozważania Homera kontynuował Sofokles, tworząc określenie “autonomii”.

We współczesnej filozofii wyróżniamy kilka rodzajów determinizmu. Tym, który odgrywa dużą rolę w dyskusji o wolności człowieka, jest determinizm przyczynowy. Wedle tej teorii każde wydarzenie, działalność określonej jednostki jest wynikiem wydarzeń mających miejsce w przeszłości. W ten sposób przepowiadanie przyszłości jest nie tylko możliwe, ale i logicznie wytłumaczalne. Logicy przedstawiliby to na następującym przykładzie:

- Jeśli dla każdego momentu istnieje Wyższa Inteligencja, będąca w stanie dokonać obserwacji miejsca, czasu i praw przyrody w najmniejszych detalach, to może ona także przepowiedzieć każde wydarzenie, które będzie miało miejsce w przyszłości.

Filozofia mówi o tzw. "teorii przyczynowej". Opiera się na obserwacji życia codziennego. Każde nasze działanie da się wytłumaczyć, jako skutek jakiegoś innego wydarzenia. Dziś piszę ten tekst, ponieważ temat ten zaintrygował mnie podczas moich studiów filozoficznych. Mieszkam w Berlinie, ponieważ miasto to zafascynowało mnie podczas licznych jego odwiedzin w przeszłości. Nauczyłam się języka niemieckiego, gdyż moja rodzina od dawna miała kontakt z naszym zachodnim sąsiadem. To najprostsze przykłady “teorii przyczynowej”.

Każde wydarzenie to skutek czynów z przeszłości. Ta influencja zachodzi nie tylko na płaszczyźnie działań pojedyńczej jednostki. Również wpływy (o ile, nie przede wszystkim) innych osób odgrywają rolę na naszych decyzjach. Idąc dalej: determinizm wyklucza istnienie wolności osobistej człowieka. Nasze życie przedstawia on, jako ciąg logicznych zdarzeń, na które my sami nie mamy wpływu.

Filozofia reaguje w dwojaki sposób na koncepcję deterministyczną. Inkompatybiliści są zdania, iż jest ona nie do pogodzenia z wolnością osobistą. Taka pozycja wyjściowa umożliwia dwie drogi dalszego prowadzenia rozważań. Libertianiści twierdzą, iż determinizm jest fałszywy i dzięki temu, człowiek decyduje sam o swym życiu. Negują oni tezę przyczynowo - skutkową i bronią teorii wolnych decyzji jednostki. Jako przykład podają filozofię moralności i samą moralność, która w wypadku funkcjonowania determinizmu, nie miałaby racji bytu. Bylibyśmy zwolnieni od jakiejkolwiek odpowiedzialności za nasze czyny, będące skutkiem działań innych osób bądź czynników. Wizja nie tylko przerażająca, ale i wydająca się całkowicie niemożliwa do zrealizowania.

Druga grupa inkompatybilistów godzi się z teorią przyczynowo- skutkową i odbiera jednostce wolność osobistą. Ich głównym argumentem jest tzw. “PAP”(Principle of Alternate Possibilites), przedstawiający się w następujący sposób: P jest tylko i wyłącznie odpowiedzialny za czynność H, jeśli P mógł w tej sytuacji zachować się inaczej. Jeśli determinizm jest prawdziwy, to P nie mógł zachować się inaczej. A więc: determinizm i wolność jednostki są inkompatybilne.

Kompatybilizm zakłada, iż determinizm i autonomia człowieka się możliwe do pogodzenia. Jeden z najbardziej znanych przedstawicieli tej teorii - David Hume przekonywał, iż decyzje przez nas podejmowane to w dużej mierze wynik naszych pragnień i cech charakteru. Ponadto, kompatybiliści żywią przekonanie, iż “reakcja łańcuchowa”, o której mówi determinizm, nie jest na tyle gęsta, by nie móc do nie włączyć nowych ciągów przyczynowych. W związku z tym, przyszłość pozostaje dla nas nadal tajemnicą, nasze przyszłe działania nie są już dziś zaplanowane, a my będziemy mogli zachować się inaczej niż dziś może się nam wydawać. Reasumując- jesteśmy wolnymi ludźmi.
Dyskusja między kompatybilistami i inkompatybilistami toczy się od wieków i zapewne toczyć się będzie jeszcze przez długie lata. Wielu próbowało ją już zakończyć. Strawson przekonuje, że cały konflikt pozbawiony jest najmniejszego sensu. Zwracał uwagę, jak wiele zależy od danej chwili, jak często działamy pod wpływem nastroju i uczuć oraz na sytuacje, w których zdejmujemy z kogoś odpowiedzialność za jego czyny (np. z dzieci). Teoria ta nie zdobyła, jednak uznania. Determiniści tłumaczą także nasze nastroje "reakcją łańcuchową". Jesteśmy smutni bądź szczęśliwi, z racji konkretnego zdarzenia.

Leslie Moore, zajmujący się filozofią języka, doszedł do wniosku, że determinizm i wolność jednostki operują na dwóch różnych płaszczyznach językowych. Teoria ta, jako zbyt abstrakcyjna i skomplikowana, również nie zakończyła odwiecznego sporu inkompatyblistów z kompatybilistami.

Mnie osobiście, wizja mojego życia, jako łańcucha niezależnych ode mnie samej zdarzeń, napawa lękiem. I choć determinizm logicznie udowodnić się da, to ja nadal jestem zdania, że ostateczny wybór należy do mnie samej. Skłaniam się tu ku argumentacji Strawsona- wiele zależy od danej chwili i nastroju. Nastroju będącego wprawdzie reakcją na konkretne zdarzenie, ale z drugiej strony: niekiedy reagujemy w różny sposób na ten sam faktor. Nasze reakcje są wynikiem wielu czynników i ja chcę wierzyć, że jednym z nich jesteśmy my sami.

Źródła:
Moore, G. E. (1912), „Freier Wille“, Pothast, U. (Hg.) (1978), Seminar: Freies Handeln und Determinismus, Prof. Dr. Thomas Schmidt, Handout Einführung in die Philosophie, HU (2009)