Żywa ludzka dusza Malczewskiego w "Obrazach i słowach"

Maria Konopnicka po odwiedzinach w krakowskiej pracowni Jacka Malczewskiego zanotowała w swym brulionie takie oto wrażenia: „Wrażliwy, mały, nerwowo czuły i udzielający się - mówi wcale lub dużo - refugium - (spoza szerokiego płótna kłęby dymu) - w izbie jacyś modele, pomocniki czy coś takiego - w drugiej mary - melancholia otwiera okno - z palety ulatują mary”. Nie możemy podążyć jej śladem, by zobaczyć malarza w momencie tworzenia. Nie zobaczymy artysty przy sztalugach w oparach papierosowego dymu oraz wydobywających się spod jego pędzla kształtów i barw. Jednak możemy poznać prawdziwy jego wizerunek i kulisy jego pracy dzięki powstałej w oparciu o rzetelnie zebrane dokumenty książce Doroty Kudelskiej - Malczewski. Obrazy i słowa.

Podstawą każdej biografii publikowanej w serii „Fortuna i Fatum” jest prawda. Tak jest i w przypadku sporządzonej przez Dorotę Kudelską biografii Malczewskiego. Zamiarem autorki było odmitologizowanie artysty, którego idealizowano dotychczas zgodnie z powszechną tendencją ukazywania twórców w patriotycznych ramach. Książka zatem rewiduje utrwalone przez lata opinie i oceny, a jednocześnie zawiera nowe odczytania spuścizny artystycznej Malczewskiego. Nowa biografia oczywiście daje przede wszystkim obraz osobistych przeżyć artysty, co sprowadza postać z piedestału i czyni go żywym człowiekiem. Idealny wizerunek natchnionego twórcy wyrażającego w sztuce najwyższe ideały został dopełniony o jego ludzkie oblicze.

Książka Doroty Kudelskiej jest owocem wieloletnich badań, które najpierw zaowocowały rozprawą habilitacyjną w 2008 roku Dukt pisma i pędzla. Biografia intelektualna Jacka Malczewskiego (nagrodzoną rok później przez „Nowe Książki”). Nowa wersja tej pracy otrzymała inną formę prezentacji (szczególnie materiału dokumentacyjnego), zyskała dodatkowe, rewelacyjne informacje. Obie książki poszerzają perspektywę spojrzenia na wybitnego twórcę przełomu wieków XIX i XX o nieznaną dotąd bliżej problematykę. Zdecydowały o tym odkrycia nieznanych dotąd faktów z życia malarza.

Autorka odbywając liczne podróże po Polsce i Europie w poszukiwaniu materiałów odnalazła w państwowych archiwach oraz prywatnych zbiorach ponad tysiąc nieznanych listów należących do malarza, w tym autorstwa Marii Kingi Balowej, muzy i kochanki Malczewskiego. Przejrzała setki publikowanych i rękopiśmiennych dzienników, wspomnień i pamiętników z epoki. Dzięki wglądowi w obszerny materiał dokumentów mogła sprostować błędne mniemania oraz wyjaśnić pomijane dotąd przez biografów szczegóły wydarzeń z siedemdziesięciopięcioletniego życia malarza.

Malczewski. Obrazy i słowa nie ujmuje żywota malarza w klasycznym porządku chronologicznym. W poszczególnych odsłonach zostały zaprezentowane różne punkty, z perspektywy których opisywane są najważniejsze wątki osobistego i twórczego życia artysty. Kolejne rozdziały zostały zogniskowane wokół ważnych dla malarza osób, miejsc, artystycznych kwestii oraz spraw warsztatowych. Szereg barwnych ilustracji wspiera tok wywodu, w którym autorka odnosi się do twórczości artysty, interpretuje jego obrazy i wiersze w rozległych kontekstach. Czytelnik otrzymuje obraz osobistych przeżyć twórcy w powiązaniu z oglądem jego procesu twórczego. Niemożliwe jest udostępnienie duszy artysty w jego kreacyjnym i emocjonalnym rozwoju, ale z pewnością Dorocie Kudelskiej udało się przybliżyć owe skomplikowane zjawiska. Elementarny układ chronologii życiorysu w dołączonym do książki kalendarium pozwala zobaczyć je także w linii czasowej.

Z książki Kudelskiej objawia się portret artysty, którego twórczość malarska wykazuje silne powiązanie z literaturą. Szczególne powinowactwo z poezją odcisnęło piętno nie tylko w jego obrazach, ale także w pisanych przez niego wierszach. Rozpoznanie to potwierdza spostrzeżenia współczesnych malarzowi artystów i pisarzy, akcentujących obecność „poezji myśli i uczuć” w jego plastycznych dziełach czy też nazywających owe obrazy „zmaterializowanym momentem wielkiego ciągu myśli”. Rozważania autorki, rozpoczynającej opowieść od rozpoznania relacji rodzinnych artysty, następnie analizującej jego związki miłosne i przyjacielskie, pozwalają także wniknąć w źródła, które powoływały twórcze zamysły.
Bohater książki nie jest jednak tylko kreatorem niezwykłych wizji. Dlatego jego wizerunek także pod tym względem nie mieści się w przyjętych schematach. Malczewski rysuje się w książce w rzędzie najpopularniejszych postaci ówczesnego Krakowa. Jako stały bywalec salonów i kawiarni, ale także jako pedagog, profesor ASP wprowadza czytelnika za pośrednictwem autorki w sprawy, jakimi żyły środowiska intelektualne przełomu wieków. Poznaje on zatem między innymi prestiżowe grono gospodarzy i gości Pałacu pod Baranami, pałacu Larysza przy ulicy Franciszkańskiej, willi Tarnowskich, domu Morawskiego. Wśród nich jest m. in. Henryk Sienkiewicz, Stefan Żeromski, August Cieszkowski, Wincenty Lutosławski, Bolesław Ulanowski, Karol Potkański.

Książka Malczewski. Obrazy i słowa zgodnie z intencją autorki wnosi ogromny wkład do wiedzy o losach Jacka Malczewskiego, jego rozwoju emocjonalnym, duchowym i intelektualnym. Wnikliwe wejrzenie w jego życie prywatne przynosi cenny wgląd w obraz środowiska artystycznego i naukowego Krakowa sprzed wieku. Publikacja bez wątpienia popularyzuje wiedzę o jednym z wybitnych twórców przełomu XIX i XX wieku, zapełnia dotkliwie odczuwane luki biograficzne, ale stanowi zarazem cenną monografię naukową, służącą pogłębieniu odbioru sztuki. Plonem zapoznania się z bliskimi Malczewskiemu osobami oraz miejscami, a także swoistym studium jego twórczości jest poszerzona świadomość wartości, jakie ona niesie.

Dorota Kudelska, Malczewski. Obrazy i słowa, seria „Fortuna i Fatum”, Wydawnictwo W.A.B. Warszawa 2012, s. 544.

Znajdź nas na Google+