Brama Zielona w Gdańsku

Usytuowana jest u wschodniego wylotu Długiego Targu. Łączy Długi Targ z Długim Pobrzeżem. Wraz z bramami Złotą i Wyżynną, wzniesioną od zachodu, spinała ciąg ulicy Długiej i Długiego Targu, zwany Drogą Królewską. Dalej, poprzez Zielony Most na Motławie, Bramę Stągiewną i Długie Ogrody, kiedyś trakt ten prowadził na Elbląg i Królewiec.

Zieloną Bramę zbudowano albo dokładnie, albo bardzo blisko miejsca, w którym wcześniej ulokowana była gotycka, mniej reprezentacyjna średniowieczna Brama Kogi. Informacje podawane w źródłach kłócą się w tej kwestii. Brama Kogi była prawdopodobnie najstarszą z bram wodnych miasta. Pierwsza wzmianka o niej znajduje się na rycinie pochodzącej z 1357 roku. Była to ciężka i skromna budowla. Nie podobała się rajcom, rządzącym Gdańskiem dwa wieki później. Z tego powodu podjęto decyzję o jej rozebraniu i w zamian wzniesieniu piękniejszego obiektu. Część źródeł podaje, że rozebrano ją w latach 1564-1568, a na jej miejscu w latach 1569-1571 wzniesiono właśnie Zieloną Bramę. Z tym, że źródła nie są zgodne co do daty powstania Zielonej Bramy. Niektóre z nich podają, że została ona wzniesiona w latach 1564-1568. Ale lata 1569-1571 wydają się bardziej prawdopodobnie, choć rzadziej są wymieniane.

Autor projektu nie jest znany. Wiemy natomiast na pewno, że za budowę odpowiedzialni byli: Hans Kramer z Drezna i Regnier z Amsterdamu. Wiadomości co do nazwy też są różne. Jedni wiążą ją z pobliskim Zielonym Mostem, przy budowie którego użyto surowca o zielonkawym odcieniu. Inni z kolei z barwą kamienia, jakim obłożono fasady bramy i pomalowanymi na zielono poręczami mostu na Motławie. Mamy pewność natomiast, że przy konstruowaniu bramy wykorzystano sprowadzoną z Amsterdamu drobną cegłę holenderską (używano jej jako balastu na statkach holenderskich) oraz kamień, który posłużył do ozdoby przejazdu, przejść i okien. Budowla ta to przykład renesansu włoskiego i manieryzmu niderlandzkiego, stylu, który nadał miastu charakterystyczny wygląd.

Początkowo brama posiadała trzy przejścia. Utworzono je nad wielką salą o wymiarach 10 na 33 metry. Powyżej gzymsów, nad arkadami w XVI wieku umieszczono charakterystyczny dla Gdańska zespół herbów: Prus Królewskich, Gdańska oraz Rzeczpospolitej. Czwarte przejście, od północy, przebito dopiero w 1883 roku, umieszczając nad nim godło Prus. Przelot ten wykonano po rezygnacji ze znajdującej się tam uprzednio przez trzy wieki wagi do żelaza sprowadzanego Motławą. Dwoma środkowymi przejazdami, do 1945 r. poruszały się tramwaje, a bocznymi piesi. Szerokość jednego przejścia to około 3,60 m, a głębokość – 11,95 m. Z zewnątrz uwagę zwracają wieńczące szczyty posągi, okna przedzielone pilastrami i rzeźbiarski wystrój w dolnej części zabytku.

Zieloną Bramę początkowo przeznaczono na potrzeby samego Gdańska. Jednak w 1569 r. słynna Komisja Karnkowskiego zażądała realizacji zobowiązań miasta wobec Rzeczpospolitej, w tym ufundowania miejskiego pałacu dla monarchów polskich. Powoływano się na Wielki Przywilej nadany miastu w 1454 r. przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Dokument ten był niejako podstawą dominacji Gdańska nad Bałtykiem.

Gdańszczanie bardzo bronili się przed wypełnieniem tego zobowiązania. Nie byli zainteresowani gospodarskimi wizytami władców, bo każdorazowo kosztowały one miasto spore sumy pieniędzy. Jednak w końcu władze Gdańska podjęły decyzję o przekazaniu reprezentacyjnej bramy na potrzeby dworu królewskiego. Przebiegli Gdańszczanie chętnie zgodzili się oddać bramę na potrzeby królewskie, bowiem piękny, ale zimny i wilgotny obiekt, położony nad cuchnącymi wodami Motławy, nie zachęcał do długiego w nim zamieszkiwania. 9 lutego 1570 r. odbyła się uroczysta ceremonia przekazania rezydencji wysłannikom polskiego władcy. Jednak śmierć Zygmunta Augusta (1572 r.) i komplikacja stosunków wewnątrz Rzeczpospolitej umożliwiły miastu uchylenie się od obowiązku oddania królewskiej siedziby. Tylko raz, od 11 do 20 lutego 1646 roku, w przylegających do Zielonej Bramy trzech kamieniczkach, mieszkała francuska księżniczka Maria Ludwika Gonzaga, ówczesna narzeczona Władysława IV. Na Długim Targu przed przyszłą królową tańczyli wtedy szyprowie uzbrojeni w miecze i szpady, potem kuśnierze i cieśle okrętowi, a wieczorem uczniowie Szkoły Mariackiej. Kilka lat później oglądał w bramie przedstawienie teatralne król Jan Kazimierz, a później Jan III Sobieski obejrzał tam widowisko o własnym zwycięstwie pod Chocimiem. Na co dzień w obszernej sali na piętrze urządzano biesiady, bale, przedstawienia teatralne i różne imprezy rodzinne bogatych mieszczan.
W latach 1747-1845 w Zielonej Bramie swoją siedzibę miało Towarzystwo Przyrodnicze. W 1880 r. znalazło się tam też miejsce dla Muzeum Przyrodniczego, które przyciągało zwiedzających drugą, pod względem wielkości, kolekcją bursztynu. Muzeum Przyrodnicze miało tam swoją siedzibę do 1939 roku. Podczas II wojny światowej brama padła ofiarą pożaru. Ocalały jedynie zewnętrzne ściany budynku. Później tylko częściowo odzyskał on dawną świetność. Odbudowa ciągnęła się latami. Przez kolejne lata obiekt nie był konserwowany, przez co w pewnym momencie był wręcz zagrożony widmem katastrofy budowlanej.

W 1999 r. brama stała się własnością nowo powstałego Samorządu Województwa Pomorskiego. Podjęto decyzję o ostatecznej rewitalizacji zabytku. Prace konserwatorskie rozpoczęto w 2001 roku. 23 stycznia 2002 r. runął jeden z filarów podtrzymujących strop bramy. Upływ czasu sprawił, że pod wpływem zanieczyszczenia środowiska, zaprawa wapienna w trzywarstwowej podmurówce zamieniła się w piasek. Według komisji, badającej przyczynę katastrofy, zawalenie się bramy było nieuniknione. Jesienią 2002 r. gruntowny remont się zakończył. 9 października tego roku, po raz pierwszy w powojennej historii, Zielona Brama została udostępniona dla zwiedzających. Od tego czasu jest Oddziałem Muzeum Narodowego w Gdańsku, nie posiadającym i i nie gromadzącym własnych zbiorów. Dwa główne pomieszczenia pełnią rolę sal ekspozycyjnych. Organizowane są w nich wystawy czasowe. Stylowe wnętrza Zielonej Bramy są też miejscem różnego rodzaju spotkań, konferencji i pokazów. W Zielonej Bramie ma także swoją siedzibę biuro byłego prezydenta Lecha Wałęsy.

Źródła: http://pl.wikipedia.org;www.trojmiasto.pl; http://trojmiasto.gazeta.pl;
http://ibedeker.pl; "Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII w." Jacek Friedrich, "Katalog zabytków sztuki. Gdańsk" pod redakcją Barbary Roll i Iwony Strzeleckiej; "Wspomnienia z odbudowy Głównego Miasta" - pod redakcją Izabelli Trojanowskiej; "Miasto tysiąca tajemnic" Jerzy Samp i materiały własne.