„Wasilij Grossman”. Wgląd w archiwum pisarza

„Wasilij Grossman. Pamięć i listy” wypełnia poważną lukę w literaturze biograficznej. Czytelnik polski otrzymał w 2011 roku po raz pierwszy (sześć lat po wydaniu rosyjskiego oryginału) książkę, przybliżającą postać jednego z najważniejszych pisarzy radzieckich XX wieku, Wasilija Grossmana. Autorem biograficznej publikacji, upamiętniającej stulecie urodzin twórcy, jest Fiodor Huber, syn pisarza Borisa Hubera. Staranne polskie wydanie zostało opatrzone przypisami przez tłumacza Jerzego Czecha, któremu zawdzięczamy również przekład monumentalnego dzieła Grossmana „Życie i los” (Warszawa, 2009). W komentarzach i notach pojawiają się jedynie niezbędne objaśnienia, co sprawia, że książka stanowi propozycję dla szerokiego grona czytelniczego, a nie tylko grona specjalistów.

Warto mocno zaakcentować unikalny charakter wydawnictwa. Otóż książka wyrasta nie tylko ze studiów dokumentów – rękopisów dzieł, dzienników, listów, zdjęć i innych materiałów, ale także ze wspomnień samego autora – Fiodora Hubera, któremu Wasilij Grossman zastąpił ojca po przedwczesnym osieroceniu dziecka przez tegoż z powodu stalinowskich represji. Bliski związek z pisarzem od szóstego roku życia zapewnił Huberowi doskonałą orientację w życiu i twórczości przybranego ojca. Jednocześnie, co również zasługuje na podkreślenie, mimo osobistego stosunku do tematu książka nie stanowi subiektywnej relacji z życia pisarza. W intencji przybranego syna miała to być obiektywna opowieść, dlatego prezentuje w niej różne punkty widzenia na sprawy codzienne twórcy i jego bliskich.

Fiodor Huber postanowił oddać głos samym bohaterom, zaznacza, że „nikt lepiej od samych uczestników nie może opowiedzieć o wydarzeniach, z którymi wiążą się ich uczucia, myśli i przeżycia”. Autor wskazuje tez, że ważną rolę wśród tych osób odegrała jego matka, Olga Michajłowna Huber, której dedykuje swą książkę. Jest to znamienny hołd ku czci tej, która narażając życie zachowała pokaźne archiwum Wasilija Grossmana po jego śmierci w 1964 roku. Poświęciła ponad dwadzieścia lat na opracowywanie jego dorobku. Kontynuując jej dzieło, syn zdaje sobie sprawę z tego, że plan matki nie został do dzisiaj zrealizowany.

Na treść książki Fiodora Hubera składają się zasadniczo dokumenty – korespondencja, wspomnienia samego Wasilija Grossmana oraz jego rodziny, przyjaciół. Zostały w niej wykorzystane także użytkowe materiały, jak ankieta, protokoły rewizji i inne biurokratyczne pisma pracowników bezpieczeństwa. Istotną część wypełniają fragmenty dzienników i notatników samego pisarza. Zaprojektowana forma opracowania wskazuje na ambicję stworzenia autobiografii Grossmana. Zamiar taki zdradza rozpoczęcie książki od znamiennego cytatu z „Początku niedokończonej autobiografii”. Następne stronice są próbą wypełniania niesfinalizowanego przez pisarza projektu, jaki został nakreślony w owym fragmencie. Mowa jest w nim o biegu życia, sukcesach, porażkach, doświadczeniach lekturowych, relacjach z innymi. Wszystkie te kręgi tematyczne stanowią spis treści omówienia wyselekcjonowanego z archiwum pisarza spraw.

Sposób przedstawienia dziejów życia i twórczości Wasilija Grossmana pozwala czytelnikowi znaleźć się wewnątrz przedstawionego świata. Odnajduje się w nim bez trudu za sprawą wprowadzającego w opowieść kwestionariusza – informacji z ankiety personalnej członka Związku Pisarzy Radzieckich. Lakoniczne zapisy zapowiadają niezwykły życiorys urodzonego w 1905 roku Berdyczowie na Ukrainie absolwenta Wydziału Fizyczno-Matematycznego I Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego z 1929 roku.

Fakt, iż był pisarz korespondentem wojennym, uczestnikiem bitwy stalingradzkiej, zdobycia Berlina sprawia, że książka przenosi między innymi na front II wojny światowej. Umożliwia naoczne spojrzenie oczami pisarza na wycinek ówczesnej rzeczywistości, z której wyrosły liczne utwory pisarza – w tym „Szkice stalingradzkie” oraz dylogia „Życie i los”. Należał Grossman do pierwszych sprawozdawców z wyzwolenia ziem polskich spod okupacji hitlerowskiej. Dla czytelnika polskiego szczególnie zatem interesujące są fragmenty notatnika z 1945 roku, rejestrującego wrażenia z warszawskiego, a także łódzkiego getta, z wsi polskich czy poznańskich ulic.

Centralnym tematem książki Hubera są dzieje monumentalnej powieści wyrosłej z autentycznych wydarzeń - „Życie i los”. Geneza oraz losy wydawnicze, dzieje recepcji tego dzieła stanowią odbicie charakterystycznych dla epoki stalinowskiej zjawisk. Okoliczności aresztowania powieści „Życie i los” – faktu bezprecedensowego, zważywszy, że areszt z reguły dotyka ludzi, a nie książki, daje obraz życiu literackiego ZSRR, poddanego totalitarnemu dyktatowi. Data aresztowania - 14 lutego 1961 roku – jak się dowiaduje czytelnik – stanowi pamiętną datę w literaturze rosyjskiej. Los recepcji także innych utworów, jak odcięcie drogi powieści „Za słuszną sprawę” do zachodniego czytelnika, są reprezentatywne dla swego czasu. Opracowanie zatem spełnia szerszy niż zamierzony cel – przedstawia nie tylko biografię danego pisarza, ale również tło historyczne, z którym był on integralnie związany.

Książka Fiodora Hubera przeciwstawia się tendencyjnemu ukazywaniu Wasilija Grossmana w obszernej książce „The Bones of Berdichev. The Life and Fate of Vasily Grossman” przez amerykańskich autorów Johna G. Garrarda i Carol Garrard. Właściciel archiwum udostępnił im materiały, ale wyciągnięte z nich informacje znalazły się obok plotek, oszczerstw (bez podania źródeł), służąc z góry założonemu uproszczonemu obrazowi pisarza. Ponadto Garrardowie szkalują w swej publikacji również jego bliskich. Dzięki przywołanym dokumentom w opracowaniu Hubera obcujemy z historią bezpośrednio, co jednocześnie umożliwia weryfikację sądów Garrardów, z których niewolnej od błędów publikacji korzystało wielu innych badaczy.

W książce „Wasilij Grossman. Pamięć i listy” przewijają się przeżycia literackie i nieliterackie. One utrwalają najcenniejsze rysy Wasilija Grossmana.

Fiodor Huber, Wasilij Grossman. Pamięć i listy, przełożył i przypisami opatrzył Jerzy Czech, wydanie I, seria „Fortuna i Fatum”, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2011, s. 358.