„Kotwice pewności” Burszty – w poszukiwaniu sensu kultury

Wojciech Józef Burszta, antropolog, kulturoznawca i eseista w swojej książce Kotwice pewności. Wojny kulturowe z popnajconalizmem w tle podjął złożoną problematykę, związaną z funkcjonowaniem współczesnej kultury. Przemiany zachodzące w pojmowaniu całokształtu ludzkiej aktywności na przestrzeni kilkudziesięciu lat stanowią dla niego punkt wyjścia do rozważań nad obliczem współczesnej kultury. Zasadniczą kwestią podjętą przez badacza jest analiza wojny kulturowej między populistami a elitarystami. Zjawisko jest powszechne, wręcz globalne i ma istotne znaczenie na optykę postrzegania wartości w świecie. Jego konsekwencją jest kryzys wszelkich tradycyjnych instytucji, autorytetów i norm.

Aby pojąć w całej pełni owo przerażające zjawisko obecne we wszystkich sferach życia zbiorowego, w tym także intelektualnego, należy przede wszystkim zaobserwować jego uwarunkowania. Rzeczywistość ujawnia pełen brutalizm spychania kultury elitarnej do niebytu przez kulturę masową. Rozprzestrzenianie się prymatu mas na wszystkie sfery oznacza narzucenie przez nie swojego gustu i swoistego postrzegania systemu wartości. Efektem dominacji przeciętności i banalności, ignorancji wobec rozwoju intelektualnego jest miażdżenie wszystkiego, co przynależy do kultury wysokiej. Wypieranie jej z przestrzeni życia publicznego zdaje się konsekwentne i nie daje nadziei na proces przeciwstawiający się ogólnemu obniżeniu poziomu intelektualnego społeczeństwa.

Filozof José Ortega y Gasset stwierdził, że „masa miażdży na swojej drodze wszystko to, co jest inne, indywidualne, szczególne i wybrane. Kto nie jest taki sam jak wszyscy, to nie myśli tak samo jak wszyscy, naraża się na ryzyko eliminacji”. Zjawisko eliminowania kultury wysokiej wywołane jest przez bunt mas, występujących przeciw wywyższaniu się jednostek wybitnych i uznanych za wyjątkowe. Masy przejawiają naturalną skłonność do niszczenia i degradowania każdej indywidualności, osoby wyróżniającej się pod jakimś względem. Powstaje kryzys i nieustanny proces degradacji, gdyż zatrata hierarchii wartości i ciągłe dostosowywanie się do coraz bardziej miernych gustów stale obniżają poziom kultury. Akceptacja dominacji kultury masowej, a nawet jej powszechne medialne współtworzenie zagraża współistnieniu i rozwijaniu się kultury wysokiej. Nie ma szans na tolerancję, postawę, która staje się zasadniczym tematem poruszonym w książce Burszty.

Badacz zwrócił uwagę na mglistość i wieloznaczność znaczeń, jakie wiąże się współcześnie z pojęciem kultury. Widzi potrzebę przemodelowania naukowo-teoretycznego sensu szerokiego zjawiska, które zostało zniekształcone i zróżnicowane na skutek tarcia różnych aksjologii. Niebezpieczeństwo, wynikające z zależności kultury od wielu, nieraz sprzecznych ideologii, jak i od różnych wizji politycznych, polega na tym, że kultura staje się upodrzędniona do postaci narzędzia propagandowego. Prowadzi to do zatracenia pierwotnych funkcji i jakiegokolwiek jej sensu. Wojciech Burszta zauważa paradoks, iż rozpowszechnieniu kultury nie towarzyscy jasne określenie tego abstrakcyjnego pojęcia.

Przemawia do przekonania wstęp, w którym autor wyjaśnia powody napisania książki. Proponuje czytelnikowi „interpretacyjny raport z rzeczywistości kulturowej”, który umożliwia przyjrzenie się „różnym sposobom rozumienia jakże popularnego hasła, że kultura się liczy”, po to, by skłonić do zdefiniowania tego, w jakim świecie chce żyć człowiek. To przekonanie dało rozważania na temat tego, co zasługuje na miano kultury. Obszerna część książki to rozdziały, zawierające omówienie strać kulturowych – „odsłony wojennych kulis współczesności”.

Badacz współczesnej kultury spostrzega, że żyjemy w czasie rozbudzenia świadomości kulturowej człowieka, co daje mu szansę na rozmyślny wkład w rozwój wartościowych zjawisk w kulturze. Diagnoza przedstawiona w książce Kotwice pewności z pewnością skutecznie prowadzi do poszerzenia świadomości antropologicznej człowieka, a przez to skłania go do przewartościowania współczesnej kultury. Podjęte w niej problemy nie zostały rozstrzygnięte, gdyż badacz zachowuje obiektywizm. Zadaniem autora było jedynie zwrócić uwagę na istotne kwestie i skłonić czytelnika do poszukiwania ważnych dla człowieka „kotwic”.

Wojciech Józef Burszta, Kotwice pewności. Wojny kulturowe z popnajconalizmem w tle, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2013, s. 312.